Een baron met praatjes
Baron van Münchhausen krijgt een nieuw leven. Dankzij de pas herontdekte Pools-Russische auteur Sigizmoend Krzizjanovski, die de fantast in een uiterst grappige satire op de jonge Sovjet-Unie opvoert. De schimpscheuten op politiek en media blijven actueel
Baron Hieronymus van Münchhausen, de Duitse edelman die in de oorlog tussen Russen en Turken in de achttiende eeuw bijzondere avonturen beleefde, keert terug in 1919. Hij vliegt niet meer op kanonskogels over vijandelijk gebied, maar op moderne stalen projectielen. De zelfverklaarde ‘leverancier van fantasma’s en sensaties, desgewenst op wereldschaal’ wordt met open armen ontvangen door de diplomaten die op dat moment de wereldkaart hertekenen. Al snel volgt een geheime missie naar de prille Sovjet-Unie. In de roman De terugkeer van
Münchhausen van 1927 steekt Sigizmoend Krzizjanovski (18871950) de draak met het postrevolutionaire Rusland. Met woordspelletjes schept hij een fantasiewereld die zich voor je ogen ontrolt als een surrealistische animatiefilm. Münchhausen ontdekt een land waar de hongerende inwoners de uienkoepels opeten. Het economisch herstel begint pas wanneer de Russen balken uit elkaars ogen halen om huizen te bouwen. De Nederlandse vertaling brengt de dubbele bodems verbluffend goed over. Waar dat niet lukt, bieden voetnoten een inkijk in Krzizjanovski’s inspiratiebronnen en in de finesses van de Russische taal. Zo ziet Münchhausen op elke tram een grijsaard naast de bestuurder. Wanneer de tram bij vrieskou vastloopt, stappen de oude knarren uit om zand over de ijzeren rails te schudden en zo de boel weer aan het rollen te brengen. Over stokoude mensen zegt een Russische uitdrukking dat er zand van hen afvalt.
Geen uitgever
Elke zin leest als een zorgvuldig geslepen diamant. Krzizjanovski brengt je gedurig aan het lachen, bijvoorbeeld met een detail als
een cosmeticabedrijf dat Veritas (Latijn voor ‘waarheid’) heet. Lenins opvatting dat kunst een praktisch nut moet hebben, inspireert Krzizjanovski tot het beeld van een trein die rijdt op opgestookte Russische literatuur. Geen wonder dat sovjetuitgevers niet stonden te springen om het boek uit te brengen. De auteur was nochtans een graag geziene verteller op literaire avonden in Moskou. Het waren de enige momenten waarop zijn verhalen een publiek vonden. Pas na de ineenstorting van de Sovjet-Unie volgde de waardering, postuum dan wel, want de auteur overleed veertig jaar eerder. Krzizjanovski is nog steeds aangenaam om lezen. De satire reikt verder dan de Sovjet-Unie van de jaren 20. Münchhausen is een praatjesmaker die over elk denkbaar onderwerp een mening heeft. Hij doorspekt zijn conversaties met dure verwijzingen naar filosofen en wiskundigen, maar weet ze handig een nieuwe wen- ding te geven voor hij door de mand valt. Grote wereldproblemen lost Münchhausen op met weinig ter zake doende voorstellen die de aandacht afleiden van het probleem. Hij schakelt hypnotiseurs in om hongerlijders te overtuigen dat de volle asbak voor hun neus een bord soep is. Wie heeft er behoefte aan stompzinnige feiten, vraagt de baron zich af, als fantasie meer mogelijkheden biedt.
Echo, echo
Publiek en pers raken in vervoering. Münchhausen belandt in een tredmolen van media-aandacht en publieke erkenning. De trein komt abrupt tot stilstand. ‘De roem is als een klank die de bergen in wordt gegooid: een serie echo’s volgt elkaar met steeds grotere tussenpauzen op, dan de laatste verre en vage weergalm – en opnieuw de stenen stilte die de reusachtige oren van de bergklo- ven blootstelt aan een nieuw geluid.’ Sinds zijn herontdekking wordt Sigizmoend Krzizjanovski alom vergeleken met tijdgenoten als Jorge Luis Borges en Franz Kafka, maar zijn boek is bijvoorbeeld eveneens prettige lectuur voor © fans van cineast Wes Anderson, die in The Grand Budapest Hotel ook met een flinke dosis humor zijn verbeelding de vrije loop laat.