Mag je fictie maken van het leed van anderen?
Een Noorse film over de aanslag op het eiland Utoya verdeelt het filmfestival van Berlijn. Maar dat het een heftige kijkervaring is, dat staat vast.
Het blijft maar knallen. Net wanneer je denkt dat het gestopt is, klinkt er weer een salvo. En nog een. En nog een. 72 minuten lang. De Noorse regisseur Erik Poppe laat in Utoya 22. juli exact evenveel schoten horen als er in 2011 werden afgevuurd op het Noorse eiland Utoya, enkele uren nadat een autobom was ontploft in het regeringskwartier van Oslo. In totaal kwamen 77 mensen om, waarvan 69 op het eiland.
De film verdeelt het filmfestival van Berlijn, waar hij gisteren in première ging. Bij de persvoorstelling klonk er na afloop enig boegeroep. Kun je het wel maken om suspense in te zetten als het om een echte slachtpartij gaat? Mag je fictie brouwen van andermans leed?
Om dat verwijt te vermijden, was er ook nog geen trailer voor de film gelost. De makers waren duidelijk ook bang voor de reactie in Noorwegen. De voorbije drie weken kregen overlevers en nabestaanden de film al te zien. En de filmmakers verdedigden zich op een persconferentie in Berlijn. ‘Als we spreken over heftige dingen die we meemaakten, maken we er vanzelf een verhaal van’, zei scena riste Anna BacheWiig. ‘Het is des mensen, het is onderdeel van het genezingsproces.’
De dader, Anders Breivik, wordt in de hele film niet bij naam genoemd. Hij komt zelfs amper in beeld. Die eer is hem niet gegund. Deze film focust wijselijk op de jongeren van het zomerkamp, die radeloos vluchtten voor de kogels.
Sensationeel
Dat had de Noorse regisseur ook kunnen doen met een documentaire. Dan kun je de slachtoffers echt aan het woord laten. Maar Poppe is uit op iets anders: hij wil de kijker echt doen voelen hoe het was op dat eiland. Dat lijkt op sensatiezucht. Wat blijft er na afloop hangen, behalve een krop in de keel? Misschien hangt dat af van de kijker.
Utoya 22. juli is geenszins entertainend, maar wel een heftige ervaring die je adem afsnijdt en je maag tot een balletje kneedt. De hele film is opgenomen in één shot, waarvoor Poppe een week lang opnames maakte op een eiland vlak naast Utoya. Er komt geen montage aan te pas, geen muziek. Daarmee wekt Poppe de indruk dat de kijker niet wordt gemanipuleerd. Uiteraard wel: twee scenaristes sloegen aan het schrijven op basis van getuigenissen uit eerste hand.
Drie overlevers die de makers hielpen, zakten naar Berlijn af. ‘De film kan op een andere manier getuigen dan ik kan door te schrijven of te praten’, zei Ingrid Endredrud, 17 tijdens de aanslag. ‘Wat op Utoya is gebeurd, is deel van de Noorse geschiedenis. De film toont waar rechts extremisme toe kan leiden. Dit is haat in zijn puurste vorm en als samenleving moeten we daar tegen opstaan.’
De film gaat zo ver in zijn manipulatie dat hij focust op één heldin, Kaja, die zo uit een young adultfilm komt gelopen – ook omdat hoofdrolspeelster Andrea Berntzen herinnert aan een jonge Jennifer Lawrence. Berntzen had nog geen acteerervaring maar maakt indruk: ze draagt de hele film. Kaja gaat op zoek naar haar zus, probeert slachtoffers te helpen en, vooral, moed te houden.
De manier waarop Poppe, die ook de oorlogsfilm The king’s choice regisseerde, spanning opbouwt, neigt naar het perverse. Hij last zelfs een komisch moment in, om dan des te harder de spanning aan te schroeven. Het kan je, zeker in zijn gebruik van geluid, doen denken aan Hitchcock, maar ook aan The Blair witch project: het enkele camerastandpunt lijkt wel found footage. Wanneer Kaja in een tent verstijfd luistert naar de geluiden om haar heen, zit je in Jurassic Park. Dat klinkt even fout als het moment waarin Kaja
De dader wordt in de hele film niet bij naam genoemd; Hij komt zelfs amper in beeld. Die eer is hem niet gegund
even ‘True colours’ van Cyndi Lauper zingt. Maar is de film daarom pervers? Of heb ik te veel films gezien?
Films worden vaak verweten dat ze de kijker afstompen, ongevoelig maken voor echt geweld. Is dat wel zo? Is het niet de eindeloze herhaling van geweld in virale video’s, nieuwsflashes en krantenkoppen die dat doet? Is het niet net het echte geweld dat de mens afstompt?
Tijdens Utoya 22. juli wordt de kijker net dichter gebracht bij de impact die deze daad had op zo veel mensen. Daarin ligt ook het belang voor de overlevers en nabestaanden. Zo past deze film ook in een hele herdenkingscultuur. Maar waar je vandaag nog van gechoqueerd bent, daar loop je morgen aan voorbij. Dat is het lot van struikelstenen, maar ook van bijvoorbeeld het Holocaustmonument in Berlijn, waar toeristen dagelijks op klauteren voor selfies.
Taboes vermijden
Had deze film dan nooit mogen worden gemaakt? Beter is het om taboes te vermijden. Films kunnen, zoals alle kunstvormen, net een helende werking hebben. Door niet te focussen op de dader, maar op een meisje dat zorgt voor anderen en treurt om de doden, is Utoya 22. juli net een film die begaan is met het goede in de mens. Soms lijkt het wel alsof deze film de slachtoffers geeft wat ze van de dader nooit hebben gekregen: aandacht, liefde en warmte, zoals Kaja haar eigen lichaam legt over een stervend meisje. Poppe is misschien geen groot schilder van het witte doek, maar wat hij hier heeft gedaan, vergt lef.
Of het ethisch is om een aanslag te herinneren met een fictiefilm, zal de komende dagen hét gespreksonderwerp zijn in Berlijn. Dat is een goed teken: als films vragen oproepen, heeft een filmfestival zijn bestaansrecht teruggevonden. Het filmfestival van Berlijn kon dat goed gebruiken.