De hogere wiskunde van de keuzestress
Keuzes. U maakt er dagelijks tientallen, zo niet honderden. Van de kledij die u draagt tot de job die u uitoefent. En ook al weet niemand precies hoe u de beste keuze maakt, kiest u fout, dan is het uw eigen, dikke schuld.
We vliegen erin met een meerkeuzevraag. Stel, uw computer is stuk. Wat doet u?
1. U koopt gewoon dezelfde computer als altijd.
2. U gaat naar de winkel en kiest snel iets uit.
3. U doet wat uw moeder altijd zei, namelijk: kies een bekend merk en koop daarvan vervolgens het op één na goedkoopste type.
4. U informeert zich uitgebreid en koopt na grondig wikken en wegen een welbepaalde computer.
De kans is groot dat als u de vier verschillende beslissingsprocessen volgt, u vier verschillende computers koopt. En dat u in alle vier de gevallen tevreden zult zijn. Toch bestaat er een beste keuze, zeker voor iets eenvoudigs als een computer (over de liefde hebben we het vandaag niet). Hoe weet u wat de beste keuze is?
Het waren twee wetenschappers, dus u wil ze niet per se uw kleerkast laten bepalen. Maar voor de grotere huisraad zouden het wel fantastische personal shoppers geweest zijn: de wiskundige John von Neumann en de econoom Oskar Morgenstern. Ze legden in 1944 de basis voor een formule (zie titel) die ze de Von NeumannMorgensternnutsfunctie doopten. Vandaag beter bekend als het expected utility model (EUmodel). Het zou ons een extra katern kosten om de handleiding te verduidelijken, maar kort samengevat berekent ze hoeveel nut een beslissing u oplevert. De optie die het hoogste scoort, is dan de beste keuze. Klinkt duidelijk, toch?
Dat is buiten de mens gerekend. Want die kiest niet per se wat goed is.
Maximaal voldoende
Bijna nog uitgebreider dan de handleiding van de nutsfunctie, is de lijst met afwijkingen. Een opsomming van eigenaardigheden waarvan u met enige schroom moet toegeven dat er ook een paar op u van toepassing zijn. Of had u werkelijk geen enkele van de vier opties hierboven aangekruist? We overlopen.
1. Mensen hebben een afkeer van verlies. ‘Wat je hebt, moet je houden’: u herkent het wel. Dat is logisch: het psychologisch effect van verlies weegt veel zwaarder dan het effect van winst. 150 euro verliezen doet u veel meer pijn dan dat 150 euro winnen u aan plezier oplevert. Dus kiest u veilig: u kiest voor wat u kent. Dan hoeft u niets te verliezen.
2. Niemand, en zeker geen economen, moeten u vertellen wat u moet kopen. U bent een impulsieve beslisser en laat u liever leiden door emoties, zoals ongeduld of verlangen, dan door rationele argumenten.
3. Doen wat uw moeder altijd zei, komt erop neer dat u een vuistregel naleeft. Anders gezegd: u kiest niet voor de ingewikkelde formule van Von Neumann en Morgenstern, maar voor een eigen formule, eentje waarvan u weet dat die misschien niet tot het allerbeste resultaat leidt, maar toch een resultaat dat goed genoeg is. Het bevestigt wat die andere personal shopper zei: de econoom Herbert Simon stelde in 1955 vast dat mensen niet altijd maximizers zijn, waarbij ze streven naar het maximale resultaat, maar vaak satisfyers, die tevreden zijn met een voldoende. Het hoopgevende nieuws is dat de Duitse wetenschapper Gerd Gigerenzer vaststelde dat vuistregels soms tot een beter resultaat leiden.
4. Een subtiele afwijking is die van de trage en veilige beslisser. U sprokkelt argumenten op websites, fora en bij kennissen. U denkt dat u een rationele keuze heeft gemaakt, maar kiezen zonder emotie is onmogelijk, toonde de neurowetenschapper Antonio Damasio in 1994 aan. Bovendien sturen ervaringen uit het verleden, onbewuste voorkeuren en zelfs uitgesproken vuistregels evengoed uw keuze. En de mening van uw kennissen: waarop is die eigenlijk gebaseerd?
Zo. Bent u er al uit welke computer u wilt?
Het mag duidelijk zijn dat kiezen een verdomd moeilijk proces is. Er bestaat geen sluitende formule of theorie die ons vertelt hoe we moeten kiezen, al was het maar omdat de mens een uitzondering is op elke regel.
‘De risico’s die aan onze keuzes verbonden zijn, zijn de voorbije tien jaar ook nog eens groter geworden’, zegt Will Tiemeijer, onderzoeker bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid in Nederland. ‘Denk aan de risico’s van sommige financiële producten.’ De druk om goed te kiezen, neemt dus toe.
Levensbepalend
Tiemeijer schreef een boek over de psychologie van het beslissen: Hoe mensen keuzes maken. ‘Van een foute overschrijving tot een foute aankoop: je kunt op elk moment van de dag een verkeerde keuze maken, en niet zoals vroeger enkel tijdens de kantooruren. We moeten uit meer mogelijkheden kiezen, vaker beslissen, op minder tijd en de gevolgen kunnen levensbepalend zijn. Geen wonder dat twintigers het ontzettend eng vinden.’
Dat zegt ook de Nederlandse filosoof Jeroen Hopster, die pas het boek De andere afslag schreef, over ‘hoe het leven anders had kunnen lopen?’. ‘Jongeren moeten keuzes maken die niet alleen bepalend zijn voor hun levenspad, denk aan de liefde en aan een diploma, ze maken ook keuzes die henzelf vormen. Datgene waarvoor je kiest, heeft effect op wie je bent en wordt.’
Het valt op dat jongeren die keuzes uitstellen. Ze halen meerdere diploma’s, wachten langer om een woning te kopen, om een vaste relatie te beginnen en om kinderen te krijgen. Zijn ze bang voor het niet geleefde leven? Voor de foute keuze? ‘Ze hebben last van de “wat als?gedachte”’, zegt Hopster. ‘Door de keuze uit te stellen, hoeven ze niet te piekeren over wat ze mogelijk verliezen. Terwijl ze het ook anders zouden kunnen bekijken: nadenken over hoe de dingen hadden kunnen lopen, kan hen belang doen hechten aan de keuzes die ze hebben gemaakt. Waarbij ze niet alleen denken aan de topjob die ze misschien nooit zullen hebben, maar ook aan het neergestorte vliegtuig waarin ze nooit hebben gezeten.’
De grote truc
Kiezen wordt dus niet makkelijker, en er is nog slecht nieuws. Nieuws waar u misschien helemaal moedeloos van wordt: kiezen is maar de helft van het verhaal. ‘Kiezen om meer te sporten is relatief eenvoudig’, zegt Will Tiemeijer. ‘De keuze uitvoeren, is de volgende stap. Zelfcontrole en wilskracht zijn daarbij even belangrijk als de beslissing. Daarom zie je zeer getalenteerde, intelligente mensen er soms een potje van maken, terwijl mensen met bescheidener talenten beter weten te bereiken wat ze in het leven willen. Omdat die laatsten meer discipline hebben.’
En er is nog een truc. Eentje die, zo wil het gerucht, zelfs Barack Obama toepaste. ‘Je moet weten wat belangrijk is en wat niet’, zegt Tiemeijer. ‘Onbelangrijke dingen zoals boodschappen doen of je kledij kiezen, moet je op routine doen, of via vuistregels. Obama had naar verluidt slechts zes pakken, zodat hij daar toch al niet meer over hoefde na te denken. Wat daarentegen écht belangrijk is, zoals je studiekeuze, kan nooit een gewoonte zijn. Daar moet je goed over nadenken. Deel je keuze op in verschillende onderdelen: welk vak wil ik studeren? Maar ook: aan welke onderwijsinstelling? En waarom? Overleg met verschillende personen die je vertrouwt: familie, vrienden, leerkrachten.’
Want het is niet omdat er geen formule voor de beste keuze bestaat, dat mensen het niet weten wanneer ze goed hebben gekozen. ‘Ware keuzevaardigheid’, schrijft Will Tiemeijer in zijn boek, ‘schuilt in een juist oordeel wanneer welke strategie te volgen.’ Of het nu een emotionele keuze is, een vuistregel of op basis van een lijvig rapport: alle wegen moeten leiden naar de keuze die het best aansluit bij je wensen en belangen. Als je die helder hebt, moet je erg hard je best doen om fout te kiezen.
‘Ware keuzevaardigheid schuilt in een juist oordeel wanneer welke strategie te volgen’
WILL TIEMEIJER Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid in Nederland
Het valt op dat jongeren keuzes uitstellen. Ze halen meerdere diploma’s, wachten langer om een woning te kopen, om een vaste relatie te beginnen en om kinderen te krijgen