Lachen helpt niet
Tom Naegels over de pijn van de minderheid
Ongeveer in het midden van de voorstelling, als de sfeer al begint om te slaan, maakt de Australische comédienne Hannah Gadsby een scherpe observatie. Als standupcomedian, zegt ze, beheers je in essentie één truc. Je bouwt spanning op, en die laat je vervolgens los met de grap. ‘Ik maak dat jullie je gespannen voelen, en dan doe ik jullie lachen. En jullie denken: “Wow, bedankt, ik voelde me net wat gespannen.” Maar ik ben degene die jullie eerst gespannen gemáákt heeft. This is an abusive relationship.’
En dat, legt ze verder uit, is wat ze niet langer wil doen. Als lesbische vrouw heeft ze in haar leven niets anders gekend dan spanning. Ze had gedacht dat ze daarmee kon omgaan door er grappen over te maken. Maar wat ze in feite deed, was ze in stand houden. ‘Weten jullie waarom ik zo’n grappige fucker ben? Omdat ik mezelf van kinds af geleerd heb om spanning te beheersen. Maar toen was het geen job, het was zelfs geen hobby, het was een overlevingstactiek. Ik moest de spanning niet oproepen, ik wás de spanning. En ik ben de spanning beu. Spanning maakt me ziek. Het is tijd om te stoppen met comedy.’
Er is de laatste maanden zo vaak ‘en dat in deze #MeTootijden!’ gezegd dat die hele #MeToo ondertussen een modetje uit 2017 lijkt, zoals de dab of de fidget spinner. Tot Gadsby haar ziel voor je uitkiepert als een lading slachtafval. Haar Nanette, sinds kort op Netflix, is niet de zoveelste show van de zoveelste hilarische Engelstalige grapjas die je eigenlijk al jaren had moeten kennen. Ik weet zelfs niet of ik het comedy zou noemen. Het laatste halfuur wordt er nauwelijks nog gelachen. De vier mensen met wie ik erover sprak, vertelden me dat ze aan het eind zaten te huilen. Ik ook.
‘Ik ben dood vanbinnen, ik kan dit aan. Maar jullie?’ werpt ze haar publiek in het gezicht, na een verpletterend relaas over mishandeling, verkrachting en zelfhaat. ‘Dit is jullie spanning, en ik help jullie er niet meer mee. Jullie móéten weten hoe het voelt. Want dit is de spanning die nietnormalen de hele tijd in zich dragen. Tegen de mannen in de zaal, in het bijzonder de blanke mannen, in het bijzonder de hetero blanke mannen, zeg ik: pull your fucking socks up. Hoe vernederend, stijladvies van een lesbo. En dat is de laatste grap die jullie van mij krijgen.’
Grote woorden
Gadsby doet je geloven in haar pijn. Dat klinkt idioot, maar het is geen klein bier. Een constante in debatten over minderheden – alle min derheden: religieuze, etnische, seksuele, zelfs de meerderheidsminderheidvrouwen – is dat wie er niet toe behoort, in twijfel trekt of het écht zo erg is als wordt beweerd. Je hoort mensen zeggen dat ze ‘gekwetst’ zijn en je denkt: pff, sneeuwvlok. Je hoort mensen beweren dat ze een ‘trauma’ hebben en je denkt: alla, de grote woorden staan in afslag. Toen deze week bleek dat een op de vier vrouwen in de culturele sector slachtoffer is geweest van ongewenste fysieke of seksuele toenadering, reageerde Jan Fabre zoals zovele mannen in die sector, mezelf incluis: geschokt door de cijfers, ja, maar je moet opletten dat je niet alles op een hoop gooit, als regisseur roept hij weleens op zijn danseressen, is dat dan ook …?
Transgenders
Na het zien van Gadsby is die cognitieve dissonantie even niet mogelijk. Mijn schok is even groot als in de eerste dagen van #MeToo, toen de getuigenissen maar bleven komen en ik nog bezig was te denken: ‘Wát heeft die Weinstein gedaan?’ En in mijn hoofd passeren de namen van mannen die ik niet kan noemen omdat ik de verhalen over hen ook maar van horen zeggen ken. Maar ik geloof de verhalen wel. Ik geloof ze. Wat doet het er dan toe of misschien niet alles wat Fabre tegen zijn danseressen heeft gezegd even erg is?
Nu u zich toch op de comedyafdeling van Netflix bevindt, raad ik u aan om de nieuwe shows te bekijken van twee wereldsterren uit het genre: Dave Chappelle en Ricky Gervais. Alsof ze het afgesproken hebben, klagen ze daarin allebei over hetzelfde: de mensen hebben te lange tenen gekregen. Allebei noemen ze de transgenders als voorbeeld. Rare gevoeligheden dat die hebben! Dus doen ze wat comedians doen bij mensen met lange tenen: ze leren hen een lesje. Eindeloos lang vuren ze een kanonnade aan grappen op hen af.
Ik wil hier geen discussie openen over politiekincorrecte comedy. Chappelle was grappig (Gervais niet), en dat is het enige dat een comedian moet zijn. Maar de veronderstelling (de verdediging ervan, vaak ook) is dat dat soort humor taboedoorbrekend is. Dat lachen helpt om dingen bespreekbaar te maken. En ik denk niet dat dat klopt. Veel comedians hebben er net belang bij dat taboes blijven bestaan. Ze bewaken de spanning die zij nodig hebben om hun publiek tot ontlading te brengen. Het is omdat transgenders nog niet aanvaard zijn, dat zij er grappen over kunnen maken. Het is omdat het niet ‘mag’ om met die grappen te lachen, dat mensen het toch doen. En als sommige transgenders aangeven dat ze zich gekwetst voelen, dan is dat enkel brandstof voor een nieuwe
Wat doet het er toe of misschien niet alles wat Fabre tegen zijn danseressen heeft gezegd even erg is?
grap. Daarom hoor je zoveel comedians zeggen dat je niets meer mag zeggen, dat alles taboe is, dat er een gedachtepolitie bestaat – zo creëren ze, zoals ook politici dat doen, de context waarin ze zelf kunnen schitteren. This is an abusive relationship.
‘Lachen is niet ons medicijn’, zegt Hannah Gadsby aan het einde van haar voorstelling. ‘Verhalen zijn ons medicijn.’ In verhalen is er ruimte om nuance aan te brengen, er is niet die drang om aldoor te scoren. ‘Dit gaat over hoe we in het openbaar debatteren over gevoelige onderwerpen. Het is toxisch, het is puberaal, het is destructief.’ Als comedyfan denk ik spontaan: ja, maar ook grappig! Als schrijver denk ik spontaan: verwacht toch maar niet te veel van verhalen. Maar nu ik haar show zag, lijken die spontane reacties me ongepast.