Zonder grenzen
Verwacht geen zalen vol Klimt. En ook geen hitparade van andere grote namen. Klimt, Kokoschka, Schiele en consorten hangen er wel, maar bij lange niet alleen. Het zou dan ook zonde zijn om je op ‘Beyond Klimt’ in Bozar tot hun werk te beperken.
Werken van zo’n tachtig kunstenaars uit avantgardebewegingen zoals surrealisme, expressionisme, nieuw realisme, constructivisme en Bauhaus, vertellen een intrigerend artistiek verhaal. Het speelt zich af tegen de drastisch veranderende politiekmaatschappelijke achtergrond van het OostenrijksHongaarse Rijk (dat in 1918 ontbonden werd) in de jaren 1914 tot 1938.
De tentoonstelling begint logisch met een late Klimt: zijn onafgewerkte portret van Johanna Staude. Curator Alexander Klee: ‘Het verhaal gaat dat Klimt het niet wílde afwerken, omdat zijn model dan nooit meer langs zou komen.’ Of bleef het toch vooral onafgewerkt omdat een hartaanval de schilder in 1918 het leven kostte? ‘Hoe dan ook toont het een evolutie in zijn late werk: hij was niet langer avantgarde, hij werd nu zelf beïnvloed door Van Gogh, de fauvisten en de jongere generatie. Hij was een vaderfiguur en mentor voor jongere schilders zoals Schiele, Oppenheimer en Kokoschka.’
Oorlog in de zalen
Niet alleen Gustav Klimt stierf in 1918. Zijn 28jarige pupil Egon Schiele bezweek aan de Spaanse griep, en ook Koloman Moser en Otto Wagner haalden het einde van het jaar niet. Hun dood wordt beschouwd als het einde van een tijdperk. Maar volgens Klee eindigde dat al vier jaar eerder. De Eerste Wereldoorlog joeg veel kunstenaars naar het front en haalde zo de productie en de kwaliteit van de kunst (tijdelijk) neer. Dus begint hij in 1914. Het geeft hem de kans werken te tonen die de oorlog en zijn gevolgen documenteren. ‘Voordien werd oorlog heroïsch voorgesteld. Dat werd anders.’ De curator wijst op het schilderij van twee Servische soldaten van Laszlo Mednyanszky: ‘Slapen ze? Zijn ze bevroren? Dood?’ Het indrukwekkendst in deze sectie is de diptiek van Albin EggerLienz. Links een groot doek met daarop vijf dode soldatenlichamen op een hoop. Hun uitdrukkingsloze grijze gezichten spiegelen zich in de verslagen figuren van hun weduwen ernaast.
Aan het eind van de Eerste Wereldoorlog viel het OostenrijksHongaarse Rijk uit el ‘Magdolna Leopold’, 1914 kaar in kleinere natiestaten. ‘In de periode daarop werden de grenzen voortdurend hertekend, maar de kunstenaars vonden nieuwe manieren om met elkaar en hun publiek te communiceren, over die grenzen heen. Hun culturele ruimte bleef en ontwikkelde zich.’ Wat met een kunstenaar die altijd in dezelfde stad woonde, maar eerst OostenrijksHongaars was, vervolgens Hongaars, dan Roemeens, na de Tweede Wereldoorlog opnieuw Hongaars en tot slot weer Roemeens? Welke stempel plak je op hem? ‘Identiteit is niet wat op je paspoort staat, het draait om meer – in dit geval om samenwerking met andere kunstenaars en hoe ze verbonden raakten met elkaar. Dat is de rode draad.’
Moeilijk is relatief
Directeur Paul Dujardin noemt Beyond Klimt onomwonden een moeilijke tentoonstelling: ‘Maar een museum is er niet om gemakkelijke verhalen te vertellen, wél om de juiste vragen te stellen.’ Voor hem zijn dat vragen over Europa. Europa toen, Europa vandaag. ‘Opnieuw worstelen we met nationalisme, instabiliteit en migratie, net als honderd jaar geleden. De tentoonstelling biedt daar een reflectie op.’
Maar uiteindelijk spreekt kunst vooral voor zichzelf. En de bezoeker maakt het zich zo moeilijk of makkelijk als hij wil. Sowieso loop je door een tentoonstelling met een gevarieerde selectie uitstekende werken, waarvan een groot deel een ontdekking zal zijn. Verdiep je je wat meer in de (kunst)geschiedenis, dan ontwar je een boeiend en inderdaad nog steeds relevant verhaal. Een tip: laat het je influisteren door een lijfelijk aanwezige dan wel digitale gids. Een individueel bezoek met enkel de zaalteksten als begeleiders, kan net dat tikje te droog worden.
Wat met een kunstenaar die altijd in dezelfde stad woonde, maar eerst OostenrijksHongaars was, vervolgens Hongaars, dan Roemeens, na de Tweede Wereldoorlog opnieuw Hongaars en tot slot weer Roemeens?
De nieuwe virtualrealityinstallatie Klimt’s magic garden van Frederick Baker nodigt je tot slot uit in een magische, driedimensionale wereld gebaseerd op Klimts Stocletfries. Is het een spel of een nieuwe kunstvorm? Uiteindelijk is het beide. Het creëert een wereld waarin je vrij rondwaart tussen 3Delementen uit Klimts kunstwerk. Je kijkt even rond, en opeens sta je