‘Stuur Afrikaanse kunst terug’
België moet gestolen voorwerpen uit Afrika teruggeven, eisen specialisten. ‘Fysieke teruggave is maar één vorm van restitutie’, zegt minister Reynders.
BRUSSEL I In een open brief zeggen 36 Afrikaspecialisten dat ons land de voorwerpen moet teruggeven die het tijdens de koloniale periode uit Afrika haalde. Vaak zijn die werken verworven door diefstal of plundering.
Volgens de ondertekenaars bevindt meer dan 90 procent van de Afrikaanse klassieke kunstwerken zich buiten Afrika. Ze schitteren in musea als het British Museum (Londen), het Musée du Quai Branly (Parijs) en het AfricaMuseum in Tervuren. Aangenomen wordt dat zich zowat 500.000 stukken van Afrikaanse origine in Europa bevinden. Daarvan heeft Tervuren er ongeveer 120.000.
De briefschrijvers zetten hun schouders onder de inspanningen van de ngo Cran (Conseil représentatif des associations noires). Die kreeg recent gehoor in een aantal landen. Zo gaf Duitsland menselijke resten terug aan Namibië. Engeland overweegt om een pakket kunstvoorwerpen terug te geven. Vlak na zijn aanstelling beloofde de Franse president Emmanuel Macron om vijfduizend voorwerpen terug te geven aan Benin. Die overdracht is nog steeds in voorbereiding.
Nu restitutie internationaal op de agenda staat, mag België niet achterblijven, stellen de briefschrijvers. Ze grijpen de heropening van het AfricaMuseum aan om de kwestie op de agenda te zetten. Ze eisen de teruggave van objecten, herstelbetalingen en een moratorium op de heropening van het AfricaMuseum.
Herstelbetalingen
Minister van Buitenlandse Zaken Didier Reynders (MR) vindt de opening van het museum een belangrijk moment voor het Afrikaans erfgoed. ‘De opening staat in het teken van uitwisseling en Afrikaanse betrokkenheid. Het gaat om meer dan alleen eigendom, het is belangrijk dat de Afrikanen toegang tot dit erfgoed hebben. Fysieke teruggave is maar één van de mogelijkheden. Het proces moet met open blik gebeuren.’
De briefschrijvers vragen dat de staatssecretaris voor Wetenschapsbeleid, Zuhal Demir (NVA), afstand neemt van eigendommen uit plundering en diefstal. Zij heeft de voogdij over het AfricaMuseum en het Museum voor Natuurwetenschappen, waar zich meerdere schedels bevinden (zie inzet). Stukken uit de collectie van de federale overheid zijn ‘onvervreemdbaar’. Er is een parlementaire beslissing nodig om ze vrij te maken. Demir zegt de emotie over de herkomst van sommige objecten te begrijpen. ‘Het is een belangrijk de bat dat wetenschappelijk onderbouwd moet worden. Daarom heb ik een federale werkgroep opgericht, die moet bekijken of teruggave wenselijk is en of daar wetgevende stappen voor nodig zijn.’
Er is vaak aangevoerd dat een teruggave weinig zin heeft, want dat veel Afrikaanse landen geen geschikte plaatsen hebben om de collecties te herbergen. Voor Kinshasa vervalt dat argument straks. ZuidKorea investeert er in een kunstmuseum.
‘Als dat museum klaar is, willen we zeker helpen’, zegt Guido Gryseels, directeur van het AfricaMuseum. ‘We kunnen bruiklenen geven, reizende tentoonstellingen maken en digitale archiefstukken ter beschikking stellen. Landen als Ghana, Kenia, Ivoorkust en Senegal hebben een behoorlijke infrastructuur. Andere niet. Daarom bekijk ik liever land per land wat de vraag is. Het valt me op dat er bij de briefschrijvers maar één Congolees zit. De vraag is wie onze gesprekspartner is. De diaspora? Ik denk eerder dat het land in kwestie moet aangeven wat er terug moet en wat niet.’
Een moratorium op de opening van zijn museum vindt Gryseels vergezocht. ‘Ik voel me weinig aangesproken. In dit debat is ons museum bij de verst gevorderde. Als je officiële excuses vraagt, vloeit daaruit voort dat er herstelbetalingen volgen. Die zouden tientallen miljarden bedragen. Dat is weinig realistisch.’
‘Heropening tegenhouden? Ik voel me weinig aangesproken’ GUIDO GRYSEELS Directeur AfricaMuseum
Meer dan 90 procent van de Afrikaanse klassieke kunstwerken bevindt zich niet meer in Afrika. Ze zijn geroofd tijdens de kolonisatie en behoren nu tot de collectie van Europese instellingen, zoals het British Museum, het Musée du Quai Branly of in ons land het AfricaMuseum in Tervuren. Je kunt geen diepgravende interculturele dialoog aangaan op basis van plundering en koloniale moorden. De instellingen moeten de gestolen goederen teruggeven.
De vzw BamkoCran en haar 36 internationale medeondertekenaars vragen de Belgische overheid om actie te ondernemen. Het is een morele kwestie, maar ook een economische, aangezien de gestolen goederen onontbeerlijk zijn voor de ontwikkeling van het toerisme in Afrika.
Verzameling hoofden
Vandaag bevinden er zich ongeveer 300 Congolese schedels in België. Over hoe die hier zijn geraakt, is weinig geweten. De archieven zijn ‘zoekgeraakt’. Een daarvan is de schedel van het Congolese dorpshoofd Lusinga Iwa Ng’ombe. De Belgische militair Émile Storms liet hem in 1884 onthoofden en stal zijn schatten. Die worden ‘bewaard’ in het AfricaMuseum. Bovendien legde Storms een verzameling hoofden aan van onthoofde leiders. Hij bracht drie schedels terug naar België, waaronder die van Lusinga. Hij werd gebruikt voor pseudowetenschappelijke presentaties over de superioriteit van het blanke ras. De schedels worden nog steeds bewaard door het Museum voor Natuurwetenschappen en de ULB.
De jurist Christophe Marchand (de advocaat van de familie Lumumba) wees er al op dat wie stoffelijke overblijfselen van vermoorde personen verbergt, een gevangenisstraf van drie maanden tot twee jaar riskeert (artikel 340 van het Wetboek van Strafrecht). Dezelfde redenering gaat op voor gestolen culturele objecten. Marchand kaartte ook het ‘witwassen’ van goederen aan, wat eveneens strafbaar is. Er wordt rekening gehouden met de langdurige schade die gekolonialiseerde volkeren hebben geleden, maar ook met de voordelen die koloniale misdaden hadden voor de koloniserende machten.
Hallo België?
We zien dat België achterophinkt op het vlak van teruggave. In soortgelijke zaken boeken Frankrijk, Canada en Duitsland sneller vooruitgang. Het Cran, een ngo die ijvert voor de teruggave van Afrikaanse schatten, kwam na vier jaar onderhandelen met de Franse regering eindelijk tot een overeenkomst. In november 2017 zei president Emmanuel Macron: ‘Afrikaans erfgoed mag zich niet alleen in particuliere collecties en Europese musea bevinden. Het moet een plaats krijgen in Parijs, maar ook in Dakar, Lagos, Cotonou (...). Dat zal een van mijn prioriteiten zijn. In de komende vijf jaar wil ik dat aan alle voorwaarden wordt voldaan voor een terugkeer van Afrikaans erfgoed naar Afrika.’ Sindsdien heeft de Franse president twee deskundigen aangesteld om dat uit te voeren.
We kunnen de internationale dynamiek niet negeren. We kunnen niet toestaan dat het debat over de teruggave overal plaatsvindt, behalve in België. Dus vragen we:
1. Dat de staatssecretaris voor Wetenschappelijk Onderzoek afstand neemt van eigendom dat is verkregen door plundering, diefstal en moord.
2. Teruggave van uit Afrika gestolen schatten en menselijke resten van koloniale bloedbaden.
3. Dat gerechtigheid geschiedt en dat er financiële compensaties komen.
4. Een moratorium op de heropening van het AfricaMuseum en de tentoonstelling van voorwerpen die verkregen zijn door diefstal, plundering en gedwongen bekering.
5. De benoeming van een groep multidisciplinaire deskundigen die een teruggaveplan zullen ontwikkelen.
6. Dat de hoogste autoriteiten van de Belgische staat officieel hun excuses aanbieden.
Op 16 oktober organiseert de vzw een conferentie in het Franstalig Brussels parlement over dit onderwerp.
Ondertekend door: MireilleTsheusi Robert (BamkoCran)
Ilke Adam (VUB)
Heleen Debeuckelaere (auteur en historica)
Sarah Demart (Université de SaintLouis Bruxelles)
Ludo De Witte (auteur) Marie Godin (Oxford University) Christian Kopp (Berlin Postkolonial)
Allen F. Roberts (Los Angeles University) LouisGeorges Tin, eerste staatsminister van de Afrikaanse Diaspora
Martin Vander Elst (UCL) André Lye Yoka, Directeur van l’Institut National des Arts (DRCongo)
Zijne Majesteit de Koning Tchiffi Zié (Ivoorkust)
De volledige lijst kunt u terugvinden op standaard.be/ opinie.
Je kunt geen diepgravende interculturele dialoog aangaan op basis van plundering en koloniale moorden