‘België heeft Congo mentaal nog niet helemaal gedekoloniseerd’

Zwaaien de Chinezen nu de scepter in Congo en is de rol van België – en van Europa – definitief uitgespeeld? Toch niet, zegt Congoexpert Kris Berwouts: ‘België behoudt een stevige input in de coulissen.’

BRUSSEL I De politieke relatie tussen Congo en België zit niet goed. Het Congolese consulaat in Antwerpen blijft onverbiddelijk dicht, net als het Schengenhuis in Kinshasa – waar Congolezen een visum voor de Schengenzone konden krijgen. En het lijkt er zeer sterk op dat Belgische journalis ten slechts kunnen dromen van een inreisvisum naar Congo dat eind december een opvolger kiest voor president Joseph Kabila.

Kris Berwouts volgt Congo en de CongoleesBelgische relaties sinds 2000 vanop de eerste rij, on der meer als consultant voor de Verenigde Naties en de Europese Unie. Zijn boek ‘Congo’s geweld dadige vrede’ (2017) is snel uitge groeid tot een standaardwerk over de politieke en sociale geschiedenis van de voormalige Belgische kolonie.

Zit het scheef tussen Brussel en Kinshasa omdat onze politici te kritisch voor hun Congolese collega’s zijn (geweest)?

‘De jaren dat Karel De Gucht (Open VLD) minister van Buiten landse Zaken was, waren trauma tiserend voor onze diplomatie. Daarna wilde België zich zo dis creet mogelijk opstellen tegen over Congo, maar dat is weer ver anderd. Op Europese ambassades is te horen dat België opnieuw weegt en zich zeer uitgesproken en kritisch opstelt jegens het be wind van Kabila. Zo heeft België het ontwerp opgesteld voor de Europese sancties tegen bepaalde Congolezen. België heeft die kriti sche houding inzake Congo door gegeven aan de Europese Unie. Dat houdt voor Europa risico’s in. België is als een dirigent die snel ler stapt dan zijn fanfare, en de muziekband na verloop van tijd kwijtspeelt. Er bestaat een goede kans dat Emmanuel Ramazani (de presidentskandidaat die door Kabila naar voren is geschoven, red.) straks wint en dat België en Euro pa relaties zullen moeten aankno pen met een bewind dat de voort zetting is van het oude regime. Dan zijn Europese sancties hin derlijk voor Europa. Het zou me niet verbazen dat België daarvoor dan de “roetpiet” krijgt toege stuurd.’

Congo wil eind december geen in ternationale waarnemers en ook geen geld, terwijl de verkiezingen van 2006 massaal door de interna tionale gemeenschap werden gefi nancierd. Was de relatie toen dan zoveel beter?

‘Die eerste, vrije verkiezingen in Congo waren de duurste op de planeet en Europa heeft 90 procent ervan betaald. Europa was toen bijzonder ambitieus wat Congo betreft: de EU zette in op de eenmaking van het leger, op ontwikkelingssamenwerking. De EU en haar lidstaten waren cruciale partners van Congo maar zijn daarna weggedeemsterd, zeker op het gebied van politieke invloed.’

Hebben de Chinezen die politieke ruimte ingepalmd?

‘In 2007 waren de EUambassades geobsedeerd over de Chinese mijncontracten in Congo. Intussen kunnen we met wat meer afstand concluderen dat de “Chinese” ruimte die in Congo is ingenomen, heus niet alleen tot “China” kan worden herleid. China is hoogstens het meest zichtbare land in een veel breder peloton.’

‘Zo is Turkije een stuk promi nenter aanwezig in Congo dan pakweg tien jaar geleden. Ook ZuidAfrika is er ambitieus en onlangs heeft ook Moskou een militair akkoord afgesloten. Ik heb de indruk dat Rusland uit is op snel geld en geen langetermijnvisie koestert, maar als Moskou onder weg Europa nog een hak kan zet ten, is dat mooi meegenomen. Pe king is veel te professioneel om met zoiets bezig te zijn en wil vooral de eigen invloed in Congo, en in Afrika, consolideren. China en die andere nieuwe partners zullen de verkiezingen in Congo niet mee financieren. Governance is voor hen belangrijk voor een ra tionele samenwerking, democra tie veel minder.’

Is de economische exploitatie van Congo enigszins transparanter ge worden?

‘In geen geval. In de jaren ze ventig werd Congo al een klepto cratie genoemd en het is alleen maar verslechterd. Kabila heeft het zaakje alleen nog verder geso fisticeerd en aangepast aan een globaliserende wereld, met meer dere partners.’

Zou Ramazani dingen ten goede kunnen veranderen?

‘Als hij wint, blijft de politiek van patronage en cliëntelisme ge woon overeind. Wel zullen de machtsevenwichten binnen het Congolese regime verschuiven. Een scenario PoetinMedvedev verwacht ik niet. Ramazani gaat niet eventjes Kabila’s stoel warm houden. Kabila is Poetin niet. En onverwachte wendingen zijn al tijd mogelijk. Kijk maar naar wat er in Angola is gebeurd, waar José Eduardo dos Santos zijn goed voorbereide machtswissel op een paar maanden tijd uit handen moest geven.’

Hoe verhoudt de invloed van Con go’s buurlanden zich tegenover Europa en het Westen?

‘De rol van de regio is essenti eel. Toen de proTutsirebellenbe weging M23 (in 20122013, red.) in het oosten van Congo lelijk huis hield, maakten Afrika’s multilate rale instellingen het Westen dui delijk dat die crisis niet zonder Afrikaanse inspraak zou worden opgelost. Het resultaat was een gemengde brigade met militairen uit Tanzania, ZuidAfrika en Malawi, die M23 heeft geneutraliseerd.’

‘De regio is geobsedeerd door de aanslepende instabiliteit van Congo die op de buren, en op de buren van de buren kan overslaan. Afrikaanse regeringen kampen daarom met een heilige schrik dat Congo zal imploderen. Kabila bleef zo lang aan de macht,omdat hij gezien werd als de man die zijn land kon stabiliseren. Toen twee jaar geleden duidelijk werd dat dit niet zo was, viel snel het verdict dat hij weg moest. Kabila’s kandidaatopvolger Ramazani staat op de Europese sanctielijst; een duidelijk signaal dat westerse druk afglijdt van Kabila, maar dat hij wél zwicht voor druk uit Afrika.’

Is er, naast die nieuwe partners en ambitieuze buren, nog een rol voor België weggelegd?

‘Toen ik een kind was, wonnen de Belgen alle wielerwedstrijden. Dan traden ineens internationale ploegen op het voorplan, maar met nog altijd veel Belgische knowhow in de rangen. Ik zie onze relatie met Congo precies zo: België verdwijnt van de voorgrond, maar blijft input vanuit de coulissen geven. Ook in de toekomst zal daarvoor ruimte zijn, allicht mits het op een andere manier gebeurt. België heeft Congo mentaal nog altijd niet helemaal gedekoloniseerd. De Congolese overheid voelt zich niet ernstig genomen door België en door Europa. Dekolonisatie omvat meer dan hoe je hier omgaat met mensen met een andere huidskleur, het houdt ook in dat de Belgische overheid goed nadenkt over haar omgang met partnerlanden. Ook bij een getroebleerde relatie moet het mogelijk zijn met je partner een volwassen dialoog te houden, wars van betutteling.’

‘Toen bleek dat Kabila zijn land niet kon stabiliseren, was het verdict snel gevallen: westerse druk glijdt van hem af, maar hij zwicht wel voor Afrika'

KRIS BERWOUTS

Congoexpert