Visionaire tegenstemmen
Drie fotografen die zelfportretten maken, drie tegenstemmen tegen de dominante beeldvorming. Het Fomu in Antwerpen toont belangrijk werk.
Claude Samuel Zanele, het is niet één naam, maar drie voornamen, van drie fotografen die de lens op zichzelf richten als venster op de wereld: Claude Cahun, Samuel Fosso en Zanele Muholi. Drie kunstenaars die elk op een persoonlijke manier kwesties aankaarten over politiek, ras, gender en identiteit.
Donkere ogen staren je langs alle kanten aan wanneer je de tentoonstelling binnen loopt. Bijvoorbeeld vanop het werk Kennis II, waarop een zwarte figuur te zien is met stiften met felwitte doppen in de haren. Het wit van de ogen en de glans van de lippen lichten lumineus op en steken fel af tegen het diepe zwart. Het is een beeld dat je niet snel loslaat. Zanele Muholi is een visueel activist uit Johannesburg en nietbinaire persoon die de genderneutrale voornaamwoorden die/hen/ hun verkiest. Hij onderzoekt via de fotografie het zwarte lichaam.
De kunstenaar wil het zwartzijn, ‘dat voortdurend geclaimd wordt door de geprivilegieerde ander’, weer opeisen. In veel foto’s wordt het contrast tussen zwart en wit sterk uitgespeeld, met witte makeup of witte objecten op het lichaam. Daarvoor zet Muholi de conventies van de klassieke portretkunst en de modefotografie naar zijn hand. Want achter elk portret schuilen kritische vragen: zelfportretten met plastic buizen of plasticfolie rond het lichaam verwijzen naar ecologie, foto’s met gevangenisplunje verwijzen naar het bloedbad van Sharpeville, toen de politie in 1961 het vuur opende op zwarte demonstranten.
Kitsch
Het politiek activisme van Muholi is ook terug te vinden bij Samuel Fosso. Opvallend is de reeks African spirits uit 2008, waarvoor hij zichzelf fotografeert als historische figuren die strijden voor onafhankelijkheid. Lumumba, Martin Luther King, Angela Davis, Nelson Mandela: ze hangen monumentaal groot in lange rijen tegenover elkaar, als staatsieportretten. Fosso geeft ze een plaats in de kunstgeschiedenis en in het museum. Een terecht statement, maar origineel zijn de cleane portretten niet.
Dan is zijn werk The emperor of Africa sterker. Daarin bootst hij iconische kitschschilderijen van Mao Zedong na, met zichzelf als de grote communistische leider. Zo geeft hij kritiek op de dominante aanwezigheid van China op het Afrikaanse continent, en de economische afhankelijkheid van het Aziatische land dat de Afrikaanse natuurlijke rijkdommen plundert. De geschiedenis herhaalt zich, dat lijken de foto’s te zeggen.
Neutraal
Sommige figuren zijn de geschiedenis dan weer te slim af. Claude Cahun, geboren in 1894 als Lucy Schwob in een Joodse uitgeversfamilie, was haar tijd ver vooruit. Zij veranderde haar naam en daagt in haar zelfportretten vooroordelen over gender en identiteit uit.
‘Mannelijk? Vrouwelijk? Maar dat hangt af van de situatie. Neutraal is het enige gender dat altijd bij me past’, zegt Cahun, die zichzelf nu eens stoer en mannelijk afbeeldt (gemillimeterd haar, rechtopstaande kraag) en dan weer vrouwelijk (zwaar opgemaakt, lange jurk). Al in het interbellum rebelleerde ze tegen de rolpatronen die de westerse maatschappij aan mannen en vrouwen toekent.
Cahun speelde een belangrijke rol in feministische subcultuur in Parijs in de jaren 20 en 30, vooral als schrijver. Waar vrouwen in de surrealistische stroming veelal muze en/of geerotiseerd lichaam waren, maakte zij er volwaardig deel van uit. Al verdween ze aanvankelijk als fotograaf tussen de plooien van de kunstgeschiedenis, later werd ze gelukkig weer opgevist.
En gelukkig maar, want zonder haar geen Cindy Sherman, zouden we durven stellen. Op één foto is de kunstenaar te zien achter een raam, met blote benen in een straal zon. Het zou een Untitled film still kunnen zijn. Bijna veertig jaar voor Sherman stelt Cahun via sprekende foto’s de rol van de vrouw in vraag.
Niet alle werken uit deze tentoonstelling zijn even sterk, maar de boodschap is belangrijk. Het is boeiend om te zien hoe drie tegenstemmen samengebracht worden. In deze tijden kan je het je als museum niet permitteren om dat níét te doen.
Claude Cahun, geboren in 1894 als Lucy Schwob, daagt vooroordelen over gender en identiteit uit
Claude Samuel Zanele, tot 10/2 in Fomu, Antwerpen ¨¨¨èè