Zeilen naar de onderwereld
Hans Münstermann laat een dode vader op zoek gaan naar een verdwenen zoon. Ze evolueren in een vreemd decor waar de tijdlagen over elkaar liggen.
Paarden ruimden plaats voor fietsers. Een mensenmassa waarvan de gezichten één reusachtig vraagteken vormen, vult de straten. Het is er jachtig en rumoerig, met een kleurenpalet dat gaat van somber tot dieptreurig. In de grachten ligt onnoemelijk veel afval. Restanten van vele eeuwen geschiedenis die ophopen tot natte smurrie die aanhoudend wordt gedregd op zoek naar tekens van leven. De stad lijkt te bestaan uit verschillende lagen; statige gevels uit de Gouden Eeuw weerkaatsen dreunende partyboten van vandaag en op de kades dwalen ontheemde middeleeuwse figuren rond, jongetjes met een bommengordel om en eindeloos veel passanten en vluchtelingen. In de onderwereld is Amsterdam een koortsige uitvergroting van elke denkbare realiteit.
Ako Literatuurprijswinnaar Hans Münstermann bedacht dit vreemdsoortige decor voor zijn nieuwe roman De onderstroom. Zijn vagevuurversie van de stad doet denken aan de postapocalyptische decors van De waters van Dodemaan, de cultstripreeks van Cothias en Adamov die in 1986 het licht zag. Net als in die reeks vervloeien in De onderstroom verschillende tijden tot één geheel en wordt de realiteit een optelsom van laagjes en interpretaties. Denk Pokémon Go: je ziet de omgeving waarin je je bevindt, maar daarbovenop loopt en kruipt er van alles, eens je de juiste app hebt geïnstalleerd. Die laagjes zijn daarbij erg relevant, ze kunnen immers informatie bevatten over wie er niet meer is. De omgeving als betekenisdrager – kijk, we zijn aanbeland bij de kern van dit verhaal.
Performancekunstenaar
In 1975 verdween de Nederlandse conceptuele kunstenaar Bas Jan Ader letterlijk van de radar. In een zeilbootje trachtte hij bij wijze van performance de Atlantische Oceaan over te steken. Hij vertrok in Cape Cod en zou, bijna vanzelfsprekend, Europa nooit bereiken. Ader verwierf faam in artistieke kringen met videokunst waarin hij benarde situaties centraal stelt. Vastzitten versus vrijheid, stilstaan versus vliegen, zijn oeuvre is een nooit eindigende zoektocht naar dezelfde betekenis. Het is hem steeds te doen om de (on)mogelijkheid van totale overgave. In een bekend filmpje rijdt hij met zijn fiets een Amsterdamse gracht in, als een low budget Icarus. Als je weet dat zijn vader, predikant en verzetsstrijder Bastiaan Jan Ader, in 1944 door de Duitsers voor het vuurpeloton werd gezet en als je weet dat de tweejarige Bas amper een flard van een herinnering aan zijn vader overhield, dan krijgt zijn kunst een onverwachte extra dimensie.
Het verhaal van vader en zoon Ader inspireerde Hans Münstermann tot een verrassende vertelling. De onderwereld waarin alle doden ronddwalen, maakt de zoektocht van een vader naar zijn zoon die enkele decennia na zijn eigen dood van de aardbodem verdween, concreet en bijna tastbaar.
Het is een kleine tour de force die Münstermann hier realiseert. Hij rijgt verschillende episodes uit het leven van beide mannen en ook dat van de vrouw en moeder die hen verbond, aan elkaar tot een koortsig, poëtisch geheel dat bol staat van tristesse en radeloosheid maar evengoed van humor en liefde. Hunkering staat centraal, in de eerste plaats die van een ouder naar zijn kind. Immers: ‘Een kind krijgen is een eerlijke poging om houvast te vinden in het lot van een ander.’ De moeder verwoordt de relatie met haar zoon als volgt: ‘Ik weet alles over hem. (…) Alles. Elke stap die hij zette. Elk gesprek dat hij voerde. En toch weet ik niets van onze zoon, ik heb alleen mijn zorg en een duister vermoeden.’ Voor de zoon heeft de afwezige vader in zijn leven de vorm aangenomen van stemmen. ‘Op een diepte waar de geest niet kan komen, intuïtief. Ze fluisteren in mij, ze woekeren als parasieten.’
De onderstroom is tijdloze sciencefiction zoals de Dulle Griet van Bruegel dat is. Afschrikwekkend, visionair en aangrijpend. De vertelling volgt daarbij haar eigen logica. Als lezer blijf je achter met een boek dat een dwingend beroep doet op je inlevingsvermogen en fantasie. Hans Münstermann
De onderstroom. De Kring, 128 blz., 18,50 € (eboek 7,99 €)