DE LEUGENS VAN POPULISTEN MOGEN WE NIET BANALISEREN

Deze column staat onder de hoofding ‘Van Kapitaal Belang’. Waarover schrijf je dan na een dag in de snijdende kou en horror in wat overblijft van Auschwitz en Birkenau? Niet over de 20 of 30 euro netto die we deze maand extra krijgen door de taxshift. Niet over de zoveelste brugpensioensaga. Of RSZkortingen voor voetballers. Je schrijft over de zaken die van Kapitaal Belang zijn: vrijheid, democratie, tolerantie, waarheid.

Tijdens de lange rit ernaartoe probeer je jezelf voor te bereiden op de knoop in de maag die zal volgen. Dat lukt tot op zekere hoogte. Het ligt er zelfs vredig bij, zo in de sneeuw. Op een paar gebouwen na staan er alleen nog houten barakken in Birkenau, het grootste van de kampen rond Auschwitz, waar naar schatting 1,1 miljoen mensen de dood vonden. De gaskamers zelf zijn grotendeels opgeblazen. Het indrukwekkendst zijn de miljoenen namen, op flinterdun papier, in heel kleine letters. De gezichten, de familiefoto’s, de levens.

Twee zaken vielen me bijzonder op. Vooreerst het monsterlijke cynisme boven op het monsterlijke kwaad. ‘Arbeit macht frei’ staat er boven de iconische toegangspoort van Auschwitz. In de barakken stonden opschriften zoals ‘Sei ehrlich’ (wees eerlijk). In de kinderbarakken zag je kindertekeningen. Die kinderen werden vervolgens vergast, ondergingen wrede medische ‘experimenten’ of kwamen om van ontbering.

Bovendien pleegden de nazi’s niet gewoon genocide op een ongekende schaal, met ongekende efficiëntie en gründlichkeit, ijverig geholpen door allerlei mensen met dr. voor hun naam. Het was niet genoeg dat mensen werden vernietigd. Eerst moesten ze vernederd en ontmenselijkt. Families werden uit elkaar gerukt, kleren en bezittingen afgenomen, hoofden kaalgeschoren. Individuen werden tot een anonieme, amorfe massa gereduceerd. En dan pas vergast en opgebrand. De tentoonstellingen in Auschwitz doen hun best om de mensen die er omkwamen te hermenselijken, weer een identiteit, een gezicht, een leven te geven.

Dan kom je buiten. Van de barakken en betonnen kelders ga je terug naar een comfortabel hotel. Je probeert de horror af en weg te spoelen. En gewoon weer warm te worden. Maar dan komt dat onbehaaglijke gevoel dat je al langer hebt toch weer terug. Kan het weer gebeuren? Het enige eerlijke antwoord dat je daarop kunt geven: het is al bezig.

Leugens, cynisme, ontmenselijking, zondebokken. Het is zelfs de orde van de dag. Het is weer gewoon aan het worden. Het is zelfs entertainment. Het vult lekker krantenkolommen en zendtijd. Optredens van proto, neo en weet ik veel wat voor fascisten worden besproken alsof het variétéshows zijn.

Voormalig Amerikaans minister van Buitenlandse Zaken Madeleine Albright waarschuwt voor het opkomende fascisme in een nieuw boek. De Lügenpresse maakt een heropstanding als fake news. Trumps draining the swamp blijkt eerder al gebruikt door Mussolini. Viktor Orban, de Brexit, Matteo Salvini, altright, de lijst van indicaties zijn eindeloos.

Hoe kan dit alles gebeuren? Eén zaak weten we ondertussen zeker: de historisch materialistische logica die aan de basis lag van het Europese project, bleek niet de garanties te bieden waarop we hadden gehoopt. Op school leerden we hoe herstelbetalingen, hyperinflatie en gekrenkte nationale trots het nazisme brachten. Economische welvaart zou ons daartegen behoeden, dachten de vaders van het Europese project. Dat was de kern van dat project: vrede door welvaart. Het bood ook de overtuiging om handel te drijven met dictaturen zoals China. Een alsmaar welvarendere middenklasse zou uiteindelijk haar rechten opeisen. Maar wat zien we? Die handel financiert er misschien wel het meest gesofisticeerde, het meest technologisch vernuftige, totalitaire bestel in de geschiedenis van de mensheid.

De historisch materialistische logica is allerminst feilloos gebleken. Weinig landen illustreren dat beter dan het land waar ik deze column schrijf. Polen heeft ontzettend geleden onder de nazi’s en vervolgens de communisten. Het heeft ook enorm veel baat gehad bij de Europese Unie. Duizelingwekkende groeicijfers. Een verdrievoudiging van de levensstandaard in een generatie. Maar de Europese vlaggen vind je alleen op de talrijke officiële borden aan infrastructuurprojecten. Je ziet er verder geen. De regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) is openlijk antiEuropees. Tegen migranten ook, hoewel er nauwelijks zijn. Rechters worden ontslagen. De media worden propagandaorganen. Figuren als Salvini worden wel door de grote poort ontvangen, om een eurosceptisch front te vormen.

Wat kunnen we doen? De stemmingmakerij, de verdraaiingen en leugens waarvan de zogenaamde ‘populisten’ zich bedienen niet banaliseren. Ze niet negeren, laat staan ze normaal vinden. Niet denken dat het allemaal wel goed komt. Na Trump en de Brexit werden ‘experts’ weleens opgeroepen een toontje lager te zingen. Hun plaats te kennen. Niks daarvan, zeg ik. Ik denk dat ze net het omgekeerde moeten doen. Daarom mijn voornemen voor dit jaar: mee weerwerk blijven bieden. Fake news en leugens benoemen voor wat ze zijn. Of het nu gaat over migranten, of over Europa of wat dan ook.

In Auschwitz kreeg dit citaat van Primo Levi een prominente plek: ‘Het is gebeurd en het kan dus weer gebeuren’. Laten we voor alle zekerheid daar maar van uitgaan.

Mijn voornemen voor dit jaar: mee weerwerk blijven bieden

Ive Marx