Terug van weggeweest: burgerlijke ongehoorzaamheid

Caroline de Gruyter verbaast zich erover dat zoveel gezagsdragers burgers oproepen tot geweldloos verzet: van Hillary Clinton tot politici in gele hesjes. Zijn de democratische wegen echt uitgeput?

Leoluca Orlando, de burgemeester van Palermo, weigerde rond kerst een omstreden bepaling uit een nieuw veiligheidsdecreet uit te voeren. Dat decreet kwam van minister van Binnenlandse Zaken Matteo Salvini. Salvini verbood gemeentes om nog langer asielzoekers te registreren. Daardoor krijgen asielzoekers geen toegang meer tot basisvoorzieningen als onderwijs en gezondheidszorg. Volgens Orlando is dat in strijd met de grondwet. Ook de burgemeesters van steden als Milaan, Napels, Parma en Firenze weigeren de nieuwe asielbepaling uit te voeren. Orlando is een linkse politicus. Maar andere weigerachtige burgemeesters zijn conservatief of lid van de Vijfsterrenbeweging, de coalitiepartner van Salvini’s Lega.

Allen zeggen dat er veel minder asielzoekers zijn dan enige jaren geleden, en dat er genoeg opvangcapaciteit is. In Italië moeten asielzoekers twee jaar wachten tot er over hun status wordt beslist. Als je hen zolang buitensluit van openbare voorzieningen, redeneren de burgemeesters, maak je ze wanhopiger dan ze al zijn – hetgeen niet bijdraagt tot ’s lands veiligheid, integendeel.

Salvini reageerde via Facebook, met een video die hij op skivakantie had opgenomen. Hij bedreigde de burgemeesters met financiële en strafrechtelijke consequenties. Ook zouden middelen voor de politie in hun gemeente worden ingehouden. Orlando wil nu naar de rechter stappen.

Boycots

Is burgerlijke ongehoorzaamheid terug? Het lijkt erop. Hillary Clinton heeft Amerikanen opgeroepen zich tegen de regeringTrump te verzetten, omdat ‘je niet beschaafd kunt omgaan met een partij die alles vernietigt waar jij voor staat en waar je van droomt’. Sommigen labelen ook de protesten van de gele hesjes in Frankrijk als ‘burgerlijke ongehoorzaamheid’ – niet die van de relschoppers, extremisten en criminelen die de beweging proberen te kapen, maar wel van geweldloze hesjes die op kruispunten het verkeer vertragen. Onder hen zitten lokale politici en ambtenaren.

Ook de nieuwe politieke be weging van de Griekse oudminister van Financiën Yanis Varoufakis, DiEM25, roept op haar website op tot ‘constructieve ongehoorzaamheid’. Het gaat DiEM25 niet alleen om civiele ongehoorzaamheid. Ze maant overheidsinstanties zoals gemeentes, regio’s en regeringen aan om Europese besluiten die ‘Europa’s integriteit schaden’ te boycotten.

Varoufakis clashte als minister in 2015 met zijn collega’s van de eurogroep (wat Griekenland miljarden euro’s kostte, omdat investeerders wegvluchtten en rentes stegen). Hij vindt dat de EU wordt geregeerd door een incompetente, ondemocratische kliek die Europa met ondoordachte besluiten in gevaar brengt. Ongehoorzaamheid aan die besluiten ‘is every Europeanist’s duty’, stelt de site.

Burgerlijke ongehoorzaamheid was lang iets dat tegen dictaturen of koloniale overheersers in stelling werd gebracht. Tegen onderdrukking, tegen slavernij. Denk aan Mahatma Gandhi en Martin Luther King. In 1849 schreef de Amerikaanse essayist Henry David Thoreau het stuk

Resistance to civil govern ment. Individuen, zegt Thoreau, hebben de plicht hun geweten te volgen, zelfs als dat strijdig is met wetten en regels van de overheid. Zij doen iets illegaals, maar uit respect voor de wet.

Maar Amerikaanse functionarissen, Italiaanse burgemeesters en bestuurders in gele hesjes doen dat in een democratisch bestel. Zij zijn individuen, wier geweten hen gebiedt niet te gehoorzamen. Tegelijkertijd zijn zij gezagsdragers, vertegenwoordigers van overheidsinstellingen. Wat zij doen, wekt sympathie bij velen. Maar het gaat wel ver. Zijn de democratische wegen echt uitgeput?

Mexicaanse muur

Trump is geen democraat, maar rechters hebben hem al meermalen de pas afgesneden. Dat de Democratische meerderheid in het parlement hem zijn ‘Mexicaanse muur’ niet wil geven, toont eveneens dat er nog legale methodes zijn om terug te vechten. Ook in Italië worden die methodes getest. Hoeveel respect minister Salvini ervoor heeft, moet nog blijken. President Emmanuel Macron is wel een democraat. Hij wil hard optreden tegen casseurs, maar reikt vreedzame gele hesjes de hand.

Varoufakis is een ander verhaal. Hij mag de EU ondemocratisch vinden, maar het is complexer dan dat: besluiten in de eurogroep worden genomen door de euroministers van Financiën. Hun landen hebben voor de euro gekozen. Sommigen veranderden de grondwet ervoor. De ministers bepalen de regels in de eurozone en veranderen die geregeld. Varoufakis roept dus nationale democratische instellingen op om besluiten te saboteren waar ze zelf medeverantwoordelijk voor zijn.

Last resort

Tijdens een universitair seminar in Oslo, in oktober, presenteerde de Amerikaanse hoogleraar William Scheuerman (Indiana University) een rapport over burgerlijke ongehoorzaamheid. Hij haalde daarin de filosoof John Rawls aan, die begin jaren zeventig een definitie formuleerde. ‘Voor Rawls was burgerlijke ongehoorzaamheid een optie voor individuen, niet voor functionarissen’, zei Scheuerman. ‘Anders krijg je anarchie.’

De EU is niet ondemocratisch, maar kan wel degelijk méér democratische middelen inbouwen

Varoufakis heeft een politiek geschil met de EU. Hij vocht dat openlijk uit – zelfs met geheime opnames van eurogroepvergaderingen. Maar hij verloor. Hij joeg al zijn collega’s tegen zich in het harnas, en op het laatst ook zijn premier. Nu herformuleert Varoufakis, politiek manipulator van de bovenste plank, zijn grieven in morele, gandhiaanse termen, in de hoop om in het Europees Parlement te komen – een instelling vol democratisch gekozen vertegenwoordigers die met de jaren steeds een beetje machtiger worden.

Officiële burgerlijke ongehoorzaamheid kan alleen dienen als last resort, als alle democratische middelen zijn uitgeput. De EU is niet ondemocratisch, maar kan wel degelijk méér democratische middelen inbouwen – anders organiseert de oppositie zich, om met wijlen de politicoloog Peter Mair te spreken, buiten het systeem in plaats van erbinnen. Maar het zijn de lidstaten die beslissen over meer democratisering. Dáár moet Varoufakis, als hij het oprecht meent, druk uitoefenen: in de hoofdsteden. Maar wellicht is hij ook daar niet helemaal de geëigende persoon voor. CAROLINE DE GRUYTER