Met Roth bij de dictator
Joseph Roth is terug, deze keer met schitterende verhalen over Albanië en Italië in het interbellum.
Nog een bundel journalistieke stukken van Joseph Roth? Het is intussen een traditie: jaarlijks in mei eren vertaalster Els Snick en uitgeverij Bas Lubberhuizen de sterfdag van de JoodsOostenrijkse schrijver (18941939) met een thematische bloemlezing, met een inleiding van een bekende fan (o.a. Tom Lanoye en Tommy Wieringa) en met prachtige illustraties (o.a. van Gerda Dendooven). Kortom, een topcast. En het gaat niet vervelen.
Wat een parels, alweer, in Charleston op de vulkaan. Reportages uit Albanië en Italië. Roth reisde in 1927 en 1928 voor
de Frankfurter Zeitung naar de Balkan en naar Italië en schreef als steeds scherp verwoorde, inzichtelijke verhalen over een veranderende wereld vol spanningen. Roths aanpak en persoonlijkheid werden al in zijn tijd als bijzonder beschouwd. Piet de Moor beschrijft in zijn interessante, goed gedocumenteerde inleiding een ontmoeting met zijn collega van het Berliner Tageblatt: ‘“Mag ik u er attent op maken, Klötzel: bij de Frankfurter Zeitung schrijf je niet voor de lezers, maar voor de komende generaties!”’ Gelijk had hij. Bijna honderd jaar later zijn zijn stukken nog steeds meer dan zomaar lezenswaardig.
Vuurwerk
Eigenlijk past alles wat over de vorige bundels gezegd is, ook bij deze. Het vuurwerk begint meteen in het eerste verhaal. In weinig woorden zet Roth de scène van de nietszeggende ‘audientie’ bij de Albanese dictator Ahmed Zogu neer, de man die later koning Zog I werd (en een personage van Kuifje), een poppenkast van diplomatie en protocol. Roth besluit de ‘ontmoeting’ met ‘Voor de rest heb ik geen vragen – omdat ik ze allemaal zelf zou kunnen beantwoorden. Interviews zijn de gemakzuchtige toeverlaat voor journalistieke verlegenheid’.
Roth vergelijkt zijn trip door Albanië met een tijdreis naar de middeleeuwen. Het is geen fraai beeld dat hij schetst. Het is een pessimistisch portret van de politieke zeden in het geïsoleerde land, van de bloedwraak, de armoede, de corruptie. Hij steekt de draak met het leger, dat exerceert, en exerceert, en exerceert.
Soms speelt hij in een ander register. ‘Knooppunt in de ochtend’, bijvoorbeeld, over een spoorknooppunt in the middle of nowhere is sfeerschepping op zijn best, met zinnen om van te genieten. ‘In het restaurant is wel al koffie te krijgen, in ochtendlijk gespoelde glazen, die door een meisje uit bad getild en tegen de opgaande zon gehouden worden. De kranten van gisteren bieden zich aan, zonder te weten dat het al vandaag is.’
Roth bezoekt ook de stad waar in 1914 het startschot gegeven werd van de catastrofe die zijn wereld ingrijpend veranderde. ‘De wereld is vernietigd en Sarajevo is er nog. Het zou geen stad mogen zijn, het zou een monument moeten zijn, een gruwelijk aandenken voor iedereen.’ In Belgrado merkt hij dan weer luchtig op: ‘De jongemannen zijn zeer elegant. Uren nadat ze van huis vertrokken zijn, is hen nog steeds aan te zien hoelang ze voor de spiegel hebben gestaan.’
Chaplin
Ook over het Italië van Mussolini schrijft hij memorabele passages. ‘Italië is nog steeds – en meer nog dan vroeger – een bestemming voor mensen op huwelijksreis, niet voor journalisten.’ Hij geeft een hilarisch gedetailleerde beschrijving van de fascisten die overal in het straatbeeld opduiken. Hij maakt de portrettenmanie van de dictator op een subtiele manier belachelijk, maar vergeet ook niet dat het bittere ernst is. Het is alsof Chaplin even de pen van Roth heeft vastgehouden.
De reportages uit Italië waren trouwens een breekpunt in Roths carrière: de Frankfurter Zeitung wou de scherpe kantjes ervan af halen en censureerde zijn sterreporter. Roths Nederlandse vriend Nico Rost herinnerde zich in 1956 het voorval. Zijn ‘brillante reportages’ waren door de redactie ‘zo verminkt’, ‘dat de lezer onwillekeurig de indruk moest krijgen, dat de reporter op z’n reis door Italië geen schaduwzijden ontdekt had. Joseph Roth heeft toen geen ogenblik geaarzeld en omgaand aan de hoofdredactie van het blad, dat hem meer dan vorstelijk honoreerde, meegedeeld, dat ze na een dergelijke handelswijze in het vervolg niet meer op hem als medewerker kon rekenen.’
Zo eindigt deze bundel, die krachtig geïllustreerd is door Koenraad Tinel, eigenlijk in mineur. Hij is meteen ook de laatste in de reeks van zes, die als geheel vijf sterren verdient. Samen zijn ze de ideale kennismaking met ‘de meester stylist, de nostalgische monarchist, de vurige antinationalist, de geniale verslaggever die verdween achter zijn verslag’ – in de woorden van Geert Van Istendael.
Boekvoorstelling op 24 mei om 20 uur in AmsabISG Gent. Inschrijven: www.amsab.be
Bijna honderd jaar later zijn Roths stukken nog meer dan zomaar lezenswaardig