De kracht van letters

Wat? Berlin Alexanderplatz van Alfred Döblin was in 1929 niet alleen een baanbrekende grootstadsroman, ook de verpakking van het boek was een mijlpaal. Het stofomslag is het beroemdste werk van Georg Salter. Hij beschreef bijna het hele voorplat van het boek met de eerste zinnen van de roman en voegde tussen de woorden enkele onopvallende figuurtjes toe, als was het een rebus of een graphic novel.

Salter hanteerde graag de kalligrafie als techniek, maar werkte ook met fotomontage, airbrush, aquarel en potloodtekening. Een ander extreem voorbeeld van zijn gevoel voor belettering is Lenin, de Duitse vertaling van de biografie door Henri Guilbeaux (1923). Enkel de bloedrode naam van de communist is als graffiti over de kaft geklad.

Salter maakte het soort boeken dat je alleen al voor de cover wil kopen.

Wie was Georg Salter? Georg Salter (18971967) maakte in Duitsland zo’n 350 boekomslagen. Hij was een van de topgrafici in de Weimarrepubliek, de artistieke bloeiperiode in Duitsland tussen de Eerste Wereldoorlog en de machtsovername door Hitler in 1933. Hij emigreerde in 1934 naar de Verenigde Staten, want als kunstenaar met joodse roots kwam hij in naziDuitsland niet meer aan de bak. In 1940 werd hij Amerikaans staatsburger en voegde hij een e aan zijn voornaam toe.

Ook in de VS was George Salter een succesvol ontwerper. Zijn omslag voor Absalom, Absalom! van William Faulkner (1936), bijvoorbeeld, is klassiek geworden.

Vond zijn werk navolging? De jaren 20 waren in Duitsland gouden tijden voor vormgevers van boeken. Behalve Salter was ook Helmut Herzfeld een prominente naam. Hij kwam scherp en bijtend uit de hoek met fotocollages, en was radicaal links en pacifistisch geëngageerd. Ook hij moest de wijk nemen voor de nazi’s. Zijn naam had hij al eerder een facelift gegeven; in Duitsland noemde hij zich al John Heartfield. Bekend zijn zijn covers voor Duitse vertalingen van Upton Sinclair en John Dos Passos. Het voorplat van het satirische Deutschland, Deutschland über Alles van Kurt Tucholsky (1929) is een prachtig voorbeeld van Heartfields werk.

Uitgeverij Taschen wijdde een paar jaar geleden een dik en groot salontafelboek aan de kunst van het omslagontwerp in het interbellum in Duitsland. The book cover in the Weimar Republic is een verbluffende collectie, met niet alleen Salter en Heartfield en vedette. De beste ontwerpen in dit boek zijn sindsdien nauwelijks geëvenaard, maar hebben velen duidelijk geïnspireerd.

Is het ontwerp nog van deze tijd? Voor de eerste volledige Nederlandse vertaling van Berlin Alexanderplatz werd in 2015 nog teruggegrepen naar de originele Duitse cover. De uitgever liet hem gewoon vernederlandsen, met andere woorden: de zinnen werden vertaald. Gek genoeg werd Salters naam in het colofon weggelaten. Als ontwerper wordt daar Nico Richter genoemd.

Een echo van Salters werk vond je tot recent nog op de Alexanderplatz in Berlijn: de hele gevel van het enorme Haus der Elektroindustrie – voor de val van de Muur een ministerie van de DDR – was ingenomen door een citaat uit de roman. Jammer genoeg verdwenen de letters bij de recente opfrissing van het gebouw.