Waarom 2019 op 1890 lijkt
Veel mensen trekken parallellen tussen Donald Trumps Amerika en de jaren dertig. FRANS VERHAGEN gaat verder terug in de tijd.
Het is populair om deze tijden te vergelijken met de jaren dertig. Maar dat is misleidend en onnodig dramatiserend. Wie per se wil vergelijken, vindt een veel betere maat voor onze tijden in het Amerika van de jaren voor en na 1900. Op minstens drie belangrijke terreinen zijn er treffende overeenkomsten: inkomensongelijkheid, immigratie en confrontatie van grootmachten.
De economische crisis die begon in 1893 en duurde tot 1898 was de diepste die Amerika ooit had doorgemaakt. Ze deed mensen het kapitalistische systeem in vraag stellen, net zoals na de crisis van 2008. Miljoenen mensen verloren hun baan, oogsten rotten op het land, in de grote steden heersten armoede, honger en ziekte. Socialisme en anarchisme waren in trek. Populisten leken de politiek te veroveren.
Net als nu hadden de rijken weinig last van de crisis. De inkomensongelijkheid in die jaren was de hoogste ooit, met als pikante uitzondering de eigen tijd, waarin de verschillen nog groter zijn. Monopolies en uitbuitende ondernemers domineerden de Amerikaanse economie. Dat gold met name voor de olie en staalindustrie, de spoorwegen en afgeleide bedrijfstakken. Er was wel antimonopoliewetgeving, maar de Wall Streetvriendelijke presidenten, eerst Grover Cleveland (18931897) en daarna William McKinley (18971901), deden er niets aan. De antimonopoliewet gebruikten ze alleen om vakbonden te dwarsbomen.
Corrupte politici
Pas Theodore Roosevelt (19011909) en William Howard Taft (19091913), beiden Republikeinen, zouden de grootkapitalisten aanpakken – dat kon toen nog, tot ergernis en verbazing van de laatsten. Zij meenden de politiek helemaal in hun binnenzak te hebben. Zoals we nu ook ervaren, is monopoliewetgeving niet voldoende. Het vergt daadkrachtige en vastbesloten presidenten om de grote belangen aan te pakken. Sinds de Clintonjaren is in Amerika de monopoliewetgeving spaarzaam toegepast en door Republikeinse presidenten ronduit genegeerd. Het is geen verrassing dat Democraten niet alleen de inkomensongelijkheid op de agenda zetten, maar ook de economische dominantie van enkele grote ondernemingen.
De politiek was corrupter dan nu, of de corruptie was in elk geval duidelijker. Toen Theodore Roosevelt in 1902 de Northern Securities Company opbrak, omdat de onderneming de transportsector monopoliseerde, haastte de financier J.P. Morgan zich naar het Witte Huis om de zaak even recht te zetten. Roosevelt gaf geen krimp. In onze tijd lopen tienduizenden lobbyisten dagelijks de belangen van de ondernemers te behartigen en financieren puissant rijke Amerikanen politieke activisten. In beide periodes was het Congres allesbehalve een spiegel van de samenleving.
Ook toen liepen rechters van het Amerikaanse Supreme Court uit de pas met wat de meerderheid van de Amerikanen vond of wilde. In 1895 verbood het Hof het om een inkomstenbelasting te heffen, in 1896 legitimeerde het de Amerikaanse apartheid onder het motto separate but equal. Wie de huidige politisering van benoemingen in het Supreme Court buitengewoon vindt, moet dus nog eens goed naar de jaren 1890 kijken.
Chinezen niet welkom
Toen en nu was Amerika een aantrekkelijk land voor immigranten. De armste en meest vervolgde Europeanen dachten dat het niet slechter kon dan in hun thuisland en namen massaal de boot. Tussen 1890 en 1914 arriveerden miljoenen Italianen en Russische joden. In het eerste geval ging het om economische en sociale vluchtelingen, in het tweede geval om vluchtelingen voor antisemitisch geweld. Niet dat er in die tijd onderscheid werd gemaakt, iedereen was welkom. Het overgrote deel van die mensen was katholiek of joods, een derde deel kon lezen noch schrijven. Discriminatie was aan de orde van de dag, net als klaagzang dat de Amerikaanse identiteit bedreigd werd. Donald Trump is zeker niet de eerste die Amerikanen met een migratieachtergrond afschildert als vijandige, ondankbare, vreemdelingen die ergens anders thuishoren (DS 16 juli).
De Amerikaanse economie profiteerde van de nieuwkomers. Zonder hen zou ze niet kunnen functioneren. Ondernemers vonden het prima: ze konden de goedkope arbeidskrachten inzetten tegen arbeiders die zich in vakbonden hadden georganiseerd. Tegelijkertijd groeide de weerstand, want periodes van grote immigratie leiden altijd tot restrictieve wetgeving, je kunt er de klok op gelijk zetten. In 1882 waren Chinezen al niet meer welkom, na herhaalde pogingen zou in 1924 de Amerikaanse grens voor vrijwel alle soorten immigratie gesloten worden.
De Verenigde Staten waren in 1900 een sterk gestratificeerde samenleving, zowel economisch als sociaal. Er waren tegenstellingen tussen grote en kleine ondernemers, tussen kapitaal en arbeid, tussen im
migranten en de oudere bevolking, tussen de stad en het platteland. Er was enorme rijkdom en er heerste onvoorstelbare armoede. Het land leek op weg naar een duidelijke en permanente klassentegenstelling, met aan het ene uiteinde geprivilegieerde rijken, aan het andere massa’s zonder eigendom, deels zonder rechten.
Op weg naar dominantie
Ten slotte de derde factor: aan het einde van de negentiende eeuw bokste Amerika met grootmachten als Engeland, Duitsland en Japan om de
Hoe verleidelijk het ook is om ijkpunten te vinden, Donald Trump is geen Theodore Roosevelt
macht die wegzakkende imperiale machten als Spanje en Rusland lieten liggen. De expansionisten in Amerika wonnen: onder Theodore Roosevelt drukte Amerika zich naar voren, op weg naar de dominantie van de American Century. Ook toen werd heftig gedebatteerd over vrijhandel en importheffingen, over onvermijdelijke confrontaties met nieuwkomers. Nu is het Amerika dat afkalft en is China de opkomende grootmacht.
Historische vergelijkingen lopen vaak mank, soms zijn ze gevaarlijk misleidend. Maar toch, wie een referentiepunt voor onze tijd nodig heeft, doet er goed aan de jaren negentig van de negentiende eeuw te gebruiken. Met mate natuurlijk, alleen om de geest te scherpen. Want hoe verleidelijk het ook is om ijkpunten te vinden, Donald Trump is geen Theodore Roosevelt. Aan de andere kant komen de blokkeringsmacht van het Congres en het confronterende conservatisme van het Supreme Court ons niet onbekend voor. De jaren 18901910 zouden ons aan het denken moeten zetten. We hebben minder vooruitgang geboekt dan we weleens denken.
‘Natuurlijk ben ik niet gelukkig, maar ik wil niet ten onder gaan aan melancholie of rancune’ De voormalige Catalaanse ministerpresident CARLES PUIGDEMONT leeft al ruim
630 dagen in zelfgekozen ballingschap in ons land (in ‘Humo’).