‘Elke onderzoeker kruipt weleens door het oog van de naald’
Catherine Verfaillie ligt onder vuur omdat er vermoedens zijn van fraude met data en afbeeldingen in enkele publicaties van het Stamcelinstituut Leuven. Wat zeggen insiders over de vermeende fraude? ‘De druk om te publiceren is groot.’
BRUSSEL I Het is de nachtmerrie van elke onderzoeker: aan de schandpaal worden genageld vanwege slordige wetenschapsbeoefening, of zelfs fraude. Catherine Verfaillie, directeur van het Stamcelinstituut Leuven, ervoer het in 2009 toen een publicatie van haar in het blad Blood uit 2001 werd teruggetrokken. Een medewerkster had gesjoemeld, niet Verfaillie zelf, bleek uit onderzoek. Maar zij had wel beter toezicht moeten houden, luidde de kritiek.
Opnieuw figureert Verfaillie nu in een onderzoek naar fraude. De Commissie Wetenschappelijke Integriteit van de KU Leuven houdt een tiental artikelen waar ze coauteur van is tegen het licht, omdat daarin mogelijk iets loos is met afbeeldingen. Het gaat om plaatjes van stamcelkweken, weefsels en DNA en eiwitanalyses.
het was de Nederlandse microbiologe Elisabeth Bik die de onregelmatigheden ontdekte en meldde op PubPeer, een website waar onderzoekers elkaars werk kunnen becommentariëren. Bik neemt zelf het woord fraude niet in de mond. ‘We weten niet hoe die fouten in de publicaties zijn terechtgekomen’, laat ze via Twitter
Catherine Verfaillie. weten. Zijn ze moedwillig? En van wie komen de afbeeldingen?
De enige onderzoeker die (indirect) betrokken is bij het Stamcelinstituut Leuven en die wel wil reageren, is de Nederlandse stamcelonderzoekster Christine Mummery van het Leids Universitair Medisch Centrum. Zij zit in de wetenschappelijke adviescommissie van het Leuvense instituut.
Even copypasten
Mummery bekijkt op ons verzoek de afbeeldingen op PubPeer. Ze ziet één geval – een foto in een publicatie uit 2014 – waar echt iets flink is misgegaan. Het gaat om een foto van een gel met daarin donkere bandjes die de aanwezigheid van een bepaald type DNA verraden. Een van die bandjes is gecopypastet. ‘Dat kan geen vergissing zijn. Er is iemand die heel veel uit te leggen heeft.’
‘Maar ik zie weinig zaken die direct naar Verfaillie te herleiden zijn. In een andere publicatie lijken foto’s van nierweefsels gemanipuleerd. Die foto’s komen van een ander lab, waar Verfaillie mee samenwerkt.’
Mummery denkt dat het gros van de fouten ongelukjes zijn. ‘Catherine Verfaillie is een heel ervaren onderzoekster. Ik ken haar als
Een beeld dat als verdacht werd gesignaleerd. een integer persoon. En gezien haar verleden, lijkt het me dat ze heel oplettend is. Maar een foutje met foto’s is snel gemaakt. Ik denk dat bijna alle onderzoekers weleens op het laatste moment een fout ontdekken en door het oog van de naald zijn gekropen.’
‘Als onderzoeksleider werk je met talloze promovendi en postdocs en coauteurs van andere afdelingen of zelfs andere universiteiten die materiaal aanleveren. Je zet samen plaatjes in elkaar. Soms besluit men op het laatste moment nog om een foto uit de bijlage naar voren te halen. Dan kan het misgaan, bijvoorbeeld doorat men vergeet om de foto uit de bijlage te verwijderen.’
Als editor in chief van het blad Stem Cell Reports ziet Mummery veel fouten voorbijkomen. ‘We benaderen dan de auteurs en vragen hen op een open manier om toelichting. Meestal is er geen opzet in het spel en heeft de fout geen invloed op de eindconclusie van de studie. Met dat oog heb ik gekeken naar de opmerkingen in PubPeer.’
Fratsen
Bloedvatenexpert Ingrid Molema van het Universitair Medisch Centrum Groningen, die professioneel gedrag in de wetenschapsbeoefening doceert, is kritischer voor Verfaillie. Haar oog valt op twee afbeeldingen van gekweekte cellen, uit een artikel uit 2018. De ene foto is een uitvergrote uitsnede van de andere. ‘Hier wordt de suggestie gewekt dat er twee weefselkweekjes worden weergegeven, twee experimenten dus. Dat is slecht onderzoek.’
Waarom zouden wetenschappers dergelijke fratsen uithalen? ‘Veel fouten in artikelen zijn gewoon “domme fouten”, maar als er moedwillig is gemanipuleerd, gebeurt dat vaak om een onderzoek krachtiger te laten lijken’, zegt Molema. ‘Want de druk om te publiceren is groot.’
Kijk altijd goed naar de ruwe data met je onderzoeksteam, houdt Molema haar studenten en collega’s voor. ‘Dat is natuurlijk zeer arbeidsintensief, en vergt heel veel tijd als je groep groot is. Maar deze controle staat aan de basis van goede wetenschap. Als hoofd van een labo ben je verantwoordelijk. Als je er niet bovenop zit, glipt het door je vingers. Vaak wordt gedrag van mensen van naam en faam met de mantel der liefde bedekt. Maar je mag niet wegkijken voor dit soort fouten. Ze schaden de wetenschap. De wetenschappelijke wereld moet dit soort problemen zeer serieus nemen.’
‘Gezien het verleden van Verfaillie, lijkt het me dat ze heel oplettend is. Maar een foutje met foto’s is snel gemaakt’
CHRISTINE MUMMERY Stamcelonderzoekster Leids Universitair Medisch Centrum