LUCRETIUS BLIJFT INSPIREREN
Volgens de online Van Dale betekent het woord epicurisme ‘genotzucht’. Dat is niet eerlijk. Maar wel typisch voor de reputatie van die filosofische leer. Al in de eerste eeuw voor Christus kreeg de Romeinse schrijver Lucretius het daarvan op zijn heupen. Hij schreef een tekst om de eer van de leer te redden: De rerum natura (Over de aard der dingen).
Van Lucretius zelf weten we zo goed als niets, maar zijn Rerum staat geboekstaafd als een literair en filosofisch meesterwerk. In 7.400 briljante verzen geeft het de epicurische visie weer op psychologische, natuurkundige, religieuze en morele zaken. Het is zo imponerend dat na de dood van Lucretius niemand minder dan Cicero, nochtans publiek een vijand van zijn filosofie, de tekst postuum liet publiceren.
Waarom gruwen de klassieken zo van de epicuristen? Omdat ze atomisten zijn. En omdat ze verklaren alleen maar genot na te streven. Atomisten zien de wereld niet als het toneel van een goddelijk plan, maar als een schouwspel van toevallig botsende atomen. De botsingen vormen weliswaar indrukwekkende structuren en organismes, maar die komen louter tot stand door natuurlijke omstandigheden. Ze ontstaan, veranderen en keren terug naar de atomenzee. In zo’n absurde wereld, stellen de epicuristen, betekent ‘een goed leven leiden’ niets anders dan genot nastreven.
Zoiets poneren is om problemen vragen. Vooral in het toenmalige Rome. Een conservatieve tendens trok door de republiek en in die kringen werd het epicurisme met even grote huivering bekeken als mei ’68 door onze hedendaagse conservatieven: als een nihilistisch relativisme dat door losbandig genotzucht te prediken de geesten verzwakt en de maatschappij vernietigt.
Maar met losbandigheid heeft het epicurisme niets te maken. Het pleit net voor een gedisciplineerd, haast ascetisch onderzoek naar de precieze voorwaarden van menselijk genot in de absurde wereld. Epicuristen doorprikken valse geluksbeloften – zoals overdaad en luxe. Dat is in onze tijden, waarin consumptie van verslavende producten gezien wordt als een uiting van persoonlijke vrijheid, geen gemakkelijke boodschap. Maar het klopt wel: hoe eenvoudiger je leven, des te makkelijker je ervan kunt genieten. Vrijwillige eenvoud, welteverstaan. Want opgelegde karigheid voelt alleen bitter. Daarom werken austerity politics nooit.
Andere valse beloften worden geleverd door religieuze en culturele tradities. Ronkende concepten als een goddelijk plan, offergaven, een ziel, een hiernamaals, glorieuze wapenfeiten en nationale eer beloven misschien wel waardigheid en geluk. Ze dreigen in elk geval met het allerergste als aan hun status wordt getornd. Maar Lucretius toont in talloze voorbeelden aan hoeveel miserie wordt voortgebracht onder het mom van zulke verheven idealen. Niet het epicurisme, is zijn besluit, maar het conservatisme vormt een nihilistisch gevaar. Het verzuurt het leven zwaar en vooral nodeloos.
Lucretius hamert op die boodschap. Er is dan ook een zekere urgentie aan verbonden. In zijn tijd evolueerde Rome razendsnel van een republiek naar een keizerrijk. Weinig later riep Augustus zichzelf uit tot goddelijk keizer. De conservatieve Romeinse waarden van pietas (vroomheid) en maiestas (grootsheid) worden luidop beleden, maar Augustus was net zo goed de man die de gladiatorenspelen populariseerde om het volk te sussen. Bij de dichter Vergilius bestelde hij de Aeneis, een nationalistisch epos over de goddelijke afkomst van Rome.
De rerum natura is daarmee niet alleen een filosofisch traktaat. Het is ook een poging om de Romeinse maatschappij te redden van een opkomende autocratische ideologie die eerder conservatieve ondeugden belichaamt dan conservatieve waarden. En ook daarin raakt Lucretius vandaag een snaar. Vanzelfsprekend is onze politieke situatie niet zomaar te vergelijken met de zijne. Gladiatorenspelen promoten is wat anders dan cultuurprijzen uitreiken aan Studio 100. En Vergilius de Aeneis laten schrijven is niet hetzelfde als een mediaimperium opbouwen dat de ‘juiste’ politieke boodschap verspreidt. Maar het proces en de marsrichting zijn gelijkaardig.
In zijn tijd is Lucretius erin geslaagd een weergaloos filosofisch werk te schrijven dat tot vandaag kan inspireren. Maar de autocratische zwenking van Rome heeft hij niet kunnen verijdelen. Daarom zou ik hem in deze paasperiode een verrijzenis toewensen. Een beetje misschien om iets over hem te weten te komen. Maar veel meer om zijn hulp te krijgen tegen onze hedendaagse autocratische zwenking. Want voorlopig klinken de politieke en filosofische tegenstemmen daarin ontstellend zwakjes.
Met losbandigheid heeft het epicurisme niets te maken