‘financier’ van de Rwandese genocide
Hoe kon Félicien Kabuga, een hoofdverdachte van de Rwandese genocide, jarenlang onbekommerd in een nette buitenwijk van Parijs wonen? De rol van Frankrijk destijds doet ook nu nog stof opwaaien. ‘Eindelijk gerechtigheid, want Kabuga was de grote man op d
jarenlang onder de radar blijven in Parijs?
De Rue du Révérend Père Christian Gilbert is een rustige straat in AsnièressurSeine, een nette buitenwijk van Parijs. Niemand vermoedde dat op nummer 97 – een recent flatgebouw van vijf verdiepingen – Félicien Kabuga woonde: een hoofdverdachte van de Rwandese genocide in 1994, voor wiens arrestatie het Amerikaanse FBI een beloning van vijf miljoen dollar had uitgeloofd.
‘Het was een heel gewone oude man’, zegt Michael, een 30jarige buurman. ‘Hij was heel slecht ter been. Ik hielp hem soms met zijn boodschappen, want hij deed er een half uur over om de hoek van de straat te bereiken.’
De 84jarige Kabuga geldt als een van de hoofdverdachten van de Rwandese genocide. Hij wordt sinds 1997 opgespoord door het speciale tribunaal van de VN over Rwanda. Hij was een vertrouweling van wijlen president Juvénal Habyarimana; hun kinderen trouwden onder mekaar. Ka
CHIEL LIJDSMAN
Verloor zijn vrouw tijdens de genocide
‘Het is naïef om te denken dat zo’n grote vis al die tijd buiten schot is kunnen blijven zonder hulp’
ETIENNE NSANZIMANA
Ibuka, organisatie overlevenden genocide
buga staat bekend als de ‘financier’ van de genocide, die aan zo’n 800.000 Rwandese Tutsi’s en gematigde Hutu’s het leven kostte.
Kakkerlakken
Kabuga leidde in Rwanda een zakenimperium, met uitgestrekte theeplantages in de geboortestreek van de presidentiële familie. Hij financierde de radiozender RTLM, die voorafgaand aan de genocide de haat aanzwengelde tegen de Tutsiminderheid in Rwanda, en die, eenmaal de genocide begonnen, de Hutumeerderheid actief opriep om de ‘kakkerlakken’ (waarmee de Tutsi’s werden bedoeld) uit te roeien.
Kabuga wordt er ook van beschuldigd dat hij zijn luciferfabriek ter beschikking stelde van de ‘interahamwe’ – de milities van de Huturegeringspartij MRND – en dat hij honderdduizenden machetes uit China importeerde die bij het uitbreken van de genocide werden uitgedeeld onder de bevolking om er de Tutsiminderheid mee af te slachten.
Buurman Michael zegt dat Kabuga al zo’n drie jaar onbekommerd in het flatgebouw in AsnièressurSeine woonde, samen met een zoon die hij enkele weken geleden voor het laatst heeft gezien. Kabuga leefde onder een pseudoniem dat het parket van Parijs niet heeft meegedeeld; het naambordje van zijn postbus is leeg. Volgens het parket kon Kabuga zo lang op vrije voeten blijven ‘dankzij een verfijnde mechaniek en met de medeplichtigheid van zijn kinderen’ – die verspreid wonen over Frankrijk en België.
Geheime archieven
Dat Kabuga uitgerekend in Frankrijk is gearresteerd, is bijzonder. Een kwarteeuw na de genocide doet de rol die Frankrijk toen heeft gespeeld nog altijd regelmatig stof opwaaien. Frankrijk lanceerde in 1994 de omstreden Opération Turquoise. Hoewel ogenschijnlijk een humanitaire operatie zorgde die er ook voor dat de opmars van het Tutsirebellenleger RPF werd afgeremd, en dat veel daders van de genocide konden ontkomen naar buurland Zaïre, nu de Democratische Republiek Congo.
Vorig jaar pas ging president Emmanuel Macron akkoord met het openstellen van tot dan geheime archieven over de Franse rol in Rwanda aan een commissie van experts. Macron beloofde gelijktijdig om meer middelen ter beschikking te stellen om vermeende génocidaires op te sporen die in Frankrijk wonen.
‘Natuurlijk roept dit vragen op’, zegt Alain Gauthier, die samen met zijn Rwandese vrouw Dafroza zijn levenswerk heeft gemaakt van de opsporing van génocidaires in Frankrijk, aan de telefoon vanuit Reims. ‘Hoe is het mogelijk dat hij al die tijd in Frankrijk heeft gewoond? Hoe is hij hier geraakt en vanuit welk land is hij gekomen?’
Moord op journalist
Over de eerste jaren van Kabuga’s voortvluchtigheid is best veel bekend. Hij vlucht via buurland Zaïre naar Zwitserland, waar dan zijn vrouw en kinderen zijn beland die eerder via de Franse ambassade in Rwanda waren geëvacueerd. Kabuga vraagt in Zwitserland politiek asiel aan, maar keert al snel terug naar Afrika, waar hij veiligheid vindt in Kenia.
Hoge medewerkers van de toenmalige president Moi verleenden hem bescherming tegen internationale pogingen tot arrestatie. Toen de FBI, met hulp van een Keniaanse journalist, in 2003 een valstrik voor hem opstelde, leidde dat niet tot de arrestatie van Kabuga maar tot de moord op de journalist. Daarna is Kabuga’s verblijfsplaats een mysterie geweest.
Er volgden nog verschillende mislukte pogingen tot arrestatie. In 1999 valt de Franse politie een appartement in het 13de arrondissement van Parijs binnen, maar zij treffen daar alleen Kabuga’s zoon aan. Ook een undercoveroperatie op de begrafenis van Kabuga’s echtgenote in België mislukt.
Kabuga’s arrestatie dit weekeinde baant nu de weg voor uitlevering aan het internationale gerecht in Den Haag. Het mandaat van het speciale tribunaal voor Rwanda is inmiddels verlopen. Nog lopende zaken komen nu voor een speciaal hof gevestigd in Den Haag.
Heuglijk én verbijsterend
Voor Etienne Nsanzimana, voorzitter van de Franse afdeling van Ibuka, de organisatie van overlevenden van de genocide, was Kabuga’s arrestatie heuglijk maar tegelijk verbijsterend nieuws. ‘Er is het besef dat ik hem gewoon tegen het lijf had kunnen lopen, in de Parijse metro of op straat’, zegt Nsanzimana aan de telefoon.
Ook Nsanzimana wil weten hoe het mogelijk is dat Kabuga zo lang op vrije voeten is gebleven. ‘Het is naïef om te denken dat zo’n grote vis al die tijd buiten schot is kunnen blijven zonder hulp. Hij moet een vorm van bescherming hebben gehad. De vraag is op welk niveau?’
Of Kabuga gezien zijn hoge leeftijd en slechte gezondheid ooit de binnenkant van een rechtbank zal zien, is onzeker. Voor de overlevenden van de genocide is er de voldoening dat hij tenminste niet meer op vrije voeten is.
‘Laat hem de laatste jaren van zijn leven in de bak doorbrengen’, zegt Chiel Lijdsman vanuit de Rwandese hoofdstad Kigali. De Nederlander Lijdsman verloor zijn Rwandese vrouw tijdens de genocide. ‘Dat Kabuga nog leeft, is een opluchting. Eindelijk gerechtigheid, want hij was destijds de grote man op de achtergrond. Ik heb na het nieuws stilletjes een tijdje zitten huilen.’