De zin van burgerzin

‘Behandel mensen als kleine kinderen en ze gedragen zich ook zo’

We lonken naar Zweden, waar de winkels en horeca openblijven en waar kinderen gewoon naar school gaan. Anders Tegnell, de Zweedse Marc Van Ranst, maakt zich sterk dat zo’n ‘selfresponsible’ aanpak werkt.

Die verantwoordelijkheidszin lijkt in België net iets moeilijker van de grond te komen. Bij elke maatregel pruttelen we tot de emmer overkookt. Ook nu, nu grootouders onder bepaalde voorwaarden opnieuw contact mogen hebben met hun kleinkinderen. Zo zijn ze best jonger dan 65 jaar. De christelijke seniorenbeweging Okra stoort zich mateloos aan die ‘arbitraire leeftijdsgrens’.

‘Eerder hadden we de bubbel met vier bezoekers, nu is er de leeftijdsgrens van 65 jaar: het voelt allemaal erg arbitrair’, zegt ook motivatie en ontwikkelingspsycholoog Maarten Vansteenkiste, hoogleraar aan UGent. ‘Die cijfers zijn richtinggevend, maar het inzicht in de geest van de maatregel is belangrijker. Een logica die we nodig hebben als burgers om ons aangesproken te voelen, om op eigen initiatief verantwoordelijkheid te nemen.’

De regering rekent op de ‘burgerzin en verantwoordelijkheidszin’ van de Belgen. ‘Het is alsof we een contract tekenen’, zei premier Sophie Wilmès (MR) na de Nationale Veiligheidsraad op 6 mei. ‘Dat kan moreel betuttelend zijn voor sommigen’, zegt Vansteenkiste. ‘Een contract is een instrument om ons te responsabiliseren. Verantwoordelijkheid wordt dan niet iets waarvoor je kunt kiezen, maar iets dat wordt afgedwongen. Voor een deel van de bevolking werkt dat averechts: de mensen die zich al weken ingeperkt voelen en het waarom van de maatregelen onvoldoende begrijpen, zeggen nu “foert”.’

Nochtans weten we dat een groep ouders de kinderen niet naar school laat gaan, omdat ze liever het zekere voor het onzekere neemt. ‘Maar deze ouders ontnemen hun kinderen kansen’, zegt Vansteenkiste. ‘Als je keuzes gebaseerd zijn op angst, overweeg je niet echt alle opties. Dan verkramp je. Wanneer je daarentegen de richtlijnen uit overtuiging volgt, komen alle mogelijkheden op de tafel. Je maakt vanuit een vrijwillig verantwoordelijkheidsbesef een positieve en doordachte keuze tussen wat zinvol is en kan en wat zinloos is en niet kan. Dan zoek je ook niet naar “de gaten in de wet” omdat je overtuigd bent van de geest ervan.’

Rijstgroep

Toch bestaat er zoiets als collectieve verantwoordelijkheid, zegt Paul Verhaeghe, hoogleraar klinische psychologie en psychoanalyse (UGent). ‘In China zijn er enerzijds landbouwgebieden waar veel rijst wordt geteeld en waar families moeten samenwerken, door de complexiteit van de teelt. Anderzijds zijn er gebieden waar vooral graan wordt geteeld en daar werken families apart. Het mag niet verbazen dat uit onderzoek bleek dat de “rijstgroep” meer verantwoordelijkheidszin aan de dag legde dan de “graangroep”.’ Het meest opvallend vindt Verhaeghe het vervolgonderzoek. ‘Men onderzocht of die kenmerken generaties later nog aanwezig waren bij de afstammelingen die intussen in steden woonden. Dat bleek het geval.’

‘Die vaststelling kun je uitbreiden naar onze contreien’, zegt Verhaeghe. ‘Als je de maatregelen bekijkt dan zie je een snijlijn tussen noord en zuid: ongeveer tussen katholiek en protestants. Daarin ligt een belangrijke verklaring. Bij de protestanten is er geen tussenschot tussen de gelovige en de goddelijke instantie: zij hebben geen biechtvader. Ze worden dus veel meer gewezen op eigen verantwoordelijkheid. Bij de katholieken ligt dat anders: er zijn aflaten, de

‘Als je de maatregelen bekijkt dan zie je een snijlijn tussen noord en zuid: ongeveer tussen katholiek en protestants’

PAUL VERHAEGHE Professor UGent

verantwoordelijkheid ligt meer boven ons.’ Het is niet ondenkbaar dat dit tot op vandaag nazindert op gemeenschapsniveau.

Toch hoeft dat niet te betekenen dat er geen hoop is voor meer verantwoordelijkheidszin. ‘Op individueel niveau weten we uit psychologisch onderzoek dat als je mensen meer verantwoordelijkheid geeft, samen met het vertrouwen om dat in de praktijk te brengen, mensen dat ook ter harte zullen nemen. Omgekeerd geldt dat als je mensen behandelt als kleine kinderen, ze zich ook zo zullen gedragen.’