Brutaal maar menselijk

Dasa Drndic geeft de slachtoffers van de geschiedenis een plek in haar boeken. Ook Belladonna is een aanklacht en een vingerwijzing.

Hoewel Dasa Drndic gerekend wordt tot de belangrijkste Europese auteurs, is zij in ons taalgebied relatief onbekend. Ze is van Kroatische afkomst en stierf twee jaar geleden op 71jarige leeftijd. Haar boeken Zonneschijn en het recent vertaalde Belladonna zijn klassiekers voor wie houdt van documentaire fictie, hoewel ze zelf een hekel had aan die term.

Belladonna wordt verteld door een 65jarige man die worstelt met kanker. Hij is de woordvoerder, de innerlijke stem en soms zelfs het alter ego van de schrijfster. Zijn leven is voorbij en hoe meer hij zijn geheugen wil wissen, hoe heviger het opspeelt. Zijn geheugen is het geheugen van een tijdperk, van een continent. Drndic belicht de donkerste hoeken van de geschiedenis en gaat daarbij compromisloos en onbarmhartig te werk. Onbarmhartig in naam van de barmhartigheid, want ze is ook een van de urgentste stemmen van het humanisme.

Biopsie

Andreas Ban heeft als academicus de hele wereld gezien. Zijn laatste reis is een innerlijke reis. De aftakeling van zijn lichaam is een belangrijk thema in het boek. Drndic gaat er gedetailleerd op in. Andreas beklaagt zich er bijvoorbeeld over dat hij niet langer de trap op kan lopen zonder moeilijkheden. Als hij een bezoek brengt aan dokter Toffetti’s ziekenhuis, leest hij de resultaten van een biopsie alsof hij een slechte recensie van een melodrama leest. Daarnaast lijkt het dat dit verval een afspiegeling is van de pijn en het verdriet van de tijd waarin hij leeft. Twee trauma’s primeren: de Tweede Wereldoorlog en de Joegoslavische oorlog van de jaren 90. Het eerste trauma is verbonden met Drndic’ afkomst: zij is verwekt in het laatste oorlogsjaar. Het tweede loopt ze op met het gewelddadige uiteenvallen van haar vaderland Joegoslavië. Dit geweld was op zijn beurt geworteld in onverwerkte frustraties uit de Tweede Wereldoorlog. De rest van haar leven hield ze zich bezig met de herinnering aan de slachtoffers. Want, zoals ze zelf zei: de geschiedenis herinnert zich doorgaans wel de namen van de misdadigers, maar niet die van de veel talrijkere slachtoffers. Daarom bevatten haar boeken pagina’s lange lijsten van mensen die misschien door niemand nog herinnerd worden. ‘Elke naam’, zei Drndic, ‘staat voor een verhaal.’ Ze zag het als haar taak om enkele van die anoniemen een prominente plek te geven.

Geduld

Het boek is tevens een waarschuwing. Drndic heeft weinig aan de woorden fictie en nonfictie. Zoals W.G. Sebald bouwt ze haar literaire werk op met de brokstukken die ze onderweg vindt: het puin, de lijken, de spoken en de verhalen. Ze grijpt elke gelegenheid aan om ons eraan te herinneren dat de geschiedenis zich herhaalt. Haar boeken zijn een aanklacht en een vingerwijzing, want wie zijn geheugen verliest, zal de oude misdaden herhalen. In interviews legde ze het verband tussen de zwartste momenten van de twintigste eeuw en de groeiende onverdraagzaamheid in de eenentwintigste eeuw. ‘Er bestaat geen klein fascisme’, zei ze. En: ‘Wie zijn geheugen verliest, is makkelijk te manipuleren en verliest zijn identiteit.’

Belladonna is bestemd voor de geduldige lezer die verstrikt raakt in het net van details. Hij zal erdoor aangetast worden en hopelijk veranderd, want kunst kan niet de wereld, maar wel ons veranderen, vond Drndic. Immers, kunst moet choqueren, verwonden, aanvallen, intrigeren, genadeloos bekritiseren. Drndic deed dat op een liefdevolle manier. Bij haar overlijden omschreef haar Kroatische uitgever haar als diepgravend boos en vaak brutaal, maar tegelijkertijd mooi en onverdeeld menselijk.

Bijzondere aandacht verdient haar taal. Het boek is geschreven in een warm, lyrisch en toch helder Kroatisch en werd voortreffelijk vertaald door Roel Schuyt. Taal is volgens de schrijfster een middel om de verbeelding te activeren. Literatuur is een manier om terug te keren naar de essentie van taal.

Het verhaal van Andreas Ban wordt niet rechtlijnig verteld. Net zoals Zonneschijn is Belladonna een collage, een zorgvuldige bricàbrac, samengepuzzeld met de flarden die in het geheugen opduiken. In die zin doet het denken aan het werk van de ook onlangs overleden Hongaarse schrijver György Konrád. Haar werk is, zoals een Engelse criticus schreef, ‘een collage van mensen in tijden van onmenselijkheid’.

Wie zijn geheugen verliest, zal de oude misdaden herhalen