‘Godsdienst creëert geen jobs, alleen wat troost’
‘Wat is er met ons gebeurd?’ Dat is de kernvraag die de NederlandsLibanese journaliste Kim Ghattas stelt in haar boek Zwarte golf. Daarvoor moeten we niet zover terug in de tijd, zegt ze. ‘Het jaar 1979 heeft heel onze cultuur veranderd.’
Na een carrière als journaliste bij onder meer The Financial Times en de BBC heeft Kim Ghattas (43) zich in de voorbije vijf jaar op nog diepgravender werk gestort. Het resultaat is Zwarte golf. Hoe de rivaliteit tussen SaudiArabië en Iran het leven in het MiddenOosten heeft verwoest, een turf die voor leken één grote eyeopener is en voor de meer beslagen lezer een aaneenrijging van ahaerlebnissen en ontdekkingen.
Het kantelpunt in het boek is het jaar 1979. De Iraanse revolutie tegen de sjah werd toen gekaapt door de ultraorthodoxe geestelijke ayatollah Ruhollah Khomeini. Minder bekend is dat in dat jaar een groep salafisten de Heilige Moskee van Mekka bezette, een gijzelingsactie die eindigde in een slachtpartij. Voeg daar de SovjetRussische invasie in Afghanistan aan toe – waar een jonge Osama bin Laden carrière zal maken – en de kiemen van vier tumultueuze decennia zijn gelegd.
‘Er zijn natuurlijk wel meer keerpunten in de geschiedenis van het MiddenOosten, zoals het einde van het Ottomaanse Rijk na de Eerste Wereldoorlog en de oorlogen met Israël in 1967 en 1973’, vertelt Ghattas aan de telefoon vanuit Beiroet. ‘Maar net 1979 luidde een hele golf in van politieke, socia le en religieuze veranderingen. De combinatie van de revolutie in Iran, de belegering in Mekka en het begin van de Afghaanse oorlog leidde tot nieuwe trends die de hele regio transformeerden.’
Wat maakt 1979 zo verschillend van die andere keerpunten?
‘Die evolutie sinds 1979 veranderde wie we zijn. Dus als je je afvraagt wat er met ons gebeurd is: wel, net dat. In de jaren 70 had je nog een levendig kosmopolitisme, politiek debat, uiteenlopende politieke strekkingen. Na 1979 werd religie de dominante factor in het MiddenOosten. Tot 1979 waren Iran en SaudiArabië vrienden, plots werden ze rivalen om de macht in de regio. En beiden gebruikten ze religie als wapen.’
‘Als je naar de Arabische films van de jaren 70 kijkt, zie je vrouwen dansen, kort gekleed gaan en de rol spelen van een vrouw die reist, die vecht voor een echtscheiding. Al snel daarna zie je films die het beeld bevestigen dat het Westen heeft van ons. Vrouwonvriendelijk, intolerant, dictatoriaal.’
‘Dat fundamentalisme is niet de enige trend in de regio, het levert wel de meeste krantenkoppen op. Maar tegelijk is er ook de vaststelling dat deze evolutie “nog maar” veertig jaar oud is, en dus kan worden teruggedraaid.’
Laten we beginnen bij Iran. Khomeini slaagde erin om een goeddeels linkse revolutie te manipuleren en de politieke en religieuze almacht te vergaren. De details daarvan, en de brutaliteit, klinken nu onwaarschijnlijk. Duizenden liberalen, socialisten, communisten en zelfs religieuze exmedestanders van Khomeini werden geëxecuteerd, de universiteiten gingen drie jaar dicht om verzetshaar den te smoren en de curricula ‘te zuiveren’.
‘Mensen vergeten snel. De activisten van toen zijn niet zomaar op de knieën gevallen voor Khomeini. Ze vochten terug, vrou wen weigerden om de opgelegde sluier te dragen, ook gematigde islamitische clerus namen het op tegen de radicalen rond Khomeini. Dat werd beantwoord met bruut geweld, ze werden geëxecuteerd of vermoord. Telkens als er nu wat gebeurt, wordt in het Westen gevraagd waar de gematigde moslims zijn. Ze waren er altijd, hebben gevochten en geleden, alleen werden ze internationaal niet opgemerkt.’
Haast onmiddellijk begint Khomeini na zijn machtsgreep ook de regio te bespelen, met de oprichting van Hezbollah in Libanon – toen in volle burgeroorlog – voorop.
‘En ook Hezbollah begon al snel linkse activisten te vermoorden. De net opgerichte Iraanse Revolutionaire Garde kwam naar Libanon, samen met Iraanse zeloten die in Libanon via Hezbollah exact hetzelfde wilden creëren als wat ze net in Iran hadden gedaan. Iedereen in Libanon weet dat, en toch staan sommige mensen nu versteld als ze die geschiedenis in mijn boek lezen.’
‘Ik heb nochtans geen groot nieuws boven gespit, dat werd toen ook in de Libanese kranten geschreven. Ik heb wel de puzzelstukken bij elkaar gelegd, en dan zie je plots grote lijnen die verbazen. Hezbollah is vandaag in wezen nog altijd niets anders dan die Iraanse creatie uit het begin van de jaren 80. En Iran werkt in de hele regio nog altijd met hetzelfde type van milities, van Syrië en Jemen tot Irak.’
‘Dictators vrezen denkers, iemand met een alternatief project. Het bewijst vooral hoe onzeker ze zijn’
In SaudiArabië was er geen revolutie zoals in Iran, maar de reactie van het koningshuis
op de belegering van de Grote Moskee in Mekka was net om een eind orthodoxer te zijn. De bioscopen moesten plots dicht.
‘Ze moesten hun legitimiteit als islamiti sche heersers verdedigen, tenslotte waren zij het die waren aangevallen en een blamage in de heilige stad hadden ondergaan. Bovendien ging Iran net door zijn religieuze fase van de revolutie.’
‘Het Huis van Saud voelt zich nog altijd erg onzeker in zijn rol als “Beschermer van de Twee Heilige Moskeeën” in Mekka en Medina. Eigenlijk is het ongelofelijk dat ze al zo lang overleven. Daarom zijn ze bijvoorbeeld ook zo paranoïde over het verlies van de Amerikaanse steun. Die alliantie met de VS bestaat intussen zeventig jaar, maar erg natuurlijk is dat bondgenootschap nooit geworden.’
Wat zijn volgens u de wezenlijke verschillen tussen een oerconservatief Iran en een ultra orthodox SaudiArabië?
litiek is methodisch én strategisch. Ze scha kelen milities in de hele regio in, maar zetten bijvoorbeeld ook scholen en ziekenhuizen op.’
‘De Saudi’s geven ook veel geld uit aan liefdadigheidsprojecten – ze doen niet alles fout – maar het ontbeert hen aan een strategie, alsof ze zelden doordenken. Ze gooien met geld tegen elk probleem en gaan ervan uit dat de hele wereld denkt zoals zij.’
‘Neem de aanslagen van 9/11. Ze weten dat dat een ramp was, maar in hun versie wijken salafisten zoals AlQaeda af van de rechte islamitische leer. Ze kunnen er niet bij dat in de ogen van de rest van de wereld de Saudische wahabitische leer niet zo gek veel afwijkt van die van de “afwijkelin gen’’.’
‘De Saudi’s hebben tonnen geld, maar laten anderen het werk opknappen. Buitenlanders moeten het land opbouwen, de economie bestieren. Mijn Saudische vrienden hebben veel talent en kennis, hoor. Maar toch kiest het koningshuis ervoor het land
Zowel in SaudiArabië als Iran zie je dat liberale geesten blijkbaar de eerste aartsvijand zijn van de regimes. Beide regimes gooien vreedzame activisten in de cel, ook vrouwen, en wie nog maar iets ‘moderns’ schrijft, moet eraan geloven.
‘Iedereen die een idee, een visie heeft, zien ze als een bedreiging van hun heerschappij. Zowel SaudiArabië als Iran stelt daar zijn conservatieve versie van het geloof tegenover, daarvan mag niet worden afgeweken. Iets gelijkaardigs geldt trouwens voor andere dictators in de regio. Ze vrezen denkers, iemand met een alternatief project. Het bewijst vooral hoe onzeker ze allemaal zijn.’
‘De revoluties zijn niet gestopt. Ze gaan onvermijdelijk door, want de mensen zijn nu nog bozer en letterlijk hongerig. Er is veel onrust op komst’
‘Jongeren in de Arabische wereld vinden net dat religie te veel invloed heeft’
Een van die dissidenten was een vriend van u, de Saudische journalist Jamal Khashoggi. Hij werd vermoord in het Saudische consulaat in Istanbul eind 2018, volgens de CIA op bevel van kroonprins Mohamed bin Salman.
‘Het is niet de eerste keer dat Saudische dissidenten iets overkomt in het buitenland – dat gebeurde ook al in 1979 – maar onder Mohamed bin Salman is SaudiArabië duidelijk meer bereid tot het soort acties die we doorgaans associëren met Iran. Afwijkende stemmen gooi je in de cel, je foltert ze, jaagt ze op, doodt ze wanneer je wil.’
Wijst het feit dat de Saudi’s het internationale schandaal rond Khashoggi’s dood hebben onderschat, erop dat ze gewoon niet erg slim zijn?
‘Ze hadden duidelijk die internationale aandacht voor de moord niet verwacht, maar in hun ogen hadden ze hun sporen toegedekt. Iemand stapte het consulaat buiten in Khashoggi’s kleren en verdween – daarmee zou het spoor doodlopen, dachten ze.’
‘En toch zijn ze ermee weggekomen. Kwamen er sancties, een internationaal embargo? De Amerikaanse president Donald Trump is pas onlangs in de nek van de kroonprins beginnen te ademen toen SaudiArabië dit voorjaar begon te spelen met de olieprijzen. Misschien heeft Trump zelfs gedreigd om de Amerikaanse bescherming voor het koninkrijk op te zeggen. Dat kan als het over olie gaat, maar Khashoggi was blijkbaar geen heisa waard.’
Vrouwelijke activisten zoals Loujain alHathloul zitten intussen al twee jaar in de cel in Riyadh, zonder vonnis, om redenen die niemand echt begrijpt.
‘Weet je, er was een tijd waarin je als dissident waar ook ter wereld kon rekenen op de VS – ondanks alles wat Washington fout heeft gedaan. Niet altijd en overal, maar de enigen die publiekelijk druk konden en wilden zetten, waren de Amerikanen. Zeer weinig mensen geven iets om wat de Europese Unie zegt.’
‘Dreigden de Amerikanen daarentegen met gevolgen, dan werd het ernstig. De huidige Amerikaanse president is hoegenaamd niet geïnteresseerd in zo’n moreel leiderschap. Hij noemt alleen de gevangenen in de Iraanse cellen.’
U bent zelf, na jaren in Washington, terug naar uw geboortestad Beiroet verhuisd. Ook daar woedt sinds oktober 2019 een revolte, net zoals in Soedan, Algerije en Irak. Zowel in SaudiArabië als in Iran vallen nu de olieinkomsten droog. De coronacrisis maakt de mensen nog armer en nog meer ontevreden. Naderen we het einde van die veertigjarige cyclus waarover uw boek gaat?
‘Je zou het denken. De rol van religie is in de regio alvast drastisch geslonken. De jonge generaties zijn gewoon niet meer zo geïnteresseerd. Heeft een machtige militie als Hezbollah in Beiroet steun verloren? Zeker. Geloven steeds minder Iraniërs die religieuzen aan de top van het staatsapparaat? Absoluut.’
‘Het probleem is dat die top bereid is om veel geweld te gebruiken tegen elke weerstand. De coronacrisis heeft de repressieve regimes even respijt gegeven – door het samenscholingsverbod mochten mensen niet meer gaan betogen – en ze hebben daarvan gebruikgemaakt om de duimschroeven nog harder aan te draaien. Maar de revoluties zijn niet gestopt, ze hebben zelfs nauwelijks een pauze genomen. Ze gaan onvermijdelijk door, want de mensen zijn nu nog bozer en letterlijk hongerig. Er is veel onrust op komst.’
Kunnen de jihadi’s van Islamitische Staat het gat in de markt vullen? Aan de ene kant was geen terreurorganisatie ooit machtiger, aan de andere kant hebben ze nooit meer dan zo’n honderdduizend strijders kunnen mobiliseren – in een regio met 250 miljoen inwoners van wie zestig procent jonger is dan dertig.
‘IS heeft nooit de meerderheid kunnen aanspreken, zeker niet met hun extreem geweld. Jongeren in de Arabische wereld vinden net dat religie te veel invloed heeft. Godsdienst creëert geen jobs, geen toekomst, alleen misschien wat troost.’
Welk model is er dan wel in aantocht?
‘Het antwoord ligt in elk geval in die landen zelf. Hun grote jonge generaties vragen om verandering. Ik hoop dat die jongeren ook zelf de verandering belichamen die ze willen zien. Politiek was in de regio altijd een vuil woord – je kreeg je positie omdat je de zoon was van of geld had om een plaats te kopen.’
‘Maar je merkt dat er tien jaar geleden een proces is gestart en dat mensen nu vaker hun mond durven open te doen.’
Kim Ghattas
Zwarte golf. Hoe de rivaliteit tussen SaudiArabië en Iran het leven in het MiddenOosten heeft verwoest.
Vertaald door Irene Paridaans en Joost Pollmann, Nieuw Amsterdam, 448 blz., 29,99 € (eboek 14,99 €). Oorspronkelijke titel: ‘Black wave’.