‘Het systeem kraakt in zijn voegen’
In volle coronacrisis verdampen door steunmaatregelen miljarden aan belastinginkomsten. Iemand zal de gepeperde factuur moeten betalen. ‘Dit wordt een enorm herverdelingsvraagstuk.’
BRUSSEL I ‘Miljardairs zijn nuttig. Godzijdank dat het vermogen van Bill Gates niet belast wordt’, schreef The Wall Street Journal onlangs in haar redactioneel commentaar. De Amerikaanse krant, die net als Fox News tot het imperium van Rupert Murdoch behoort, zag haar gelijk bewezen in de miljoenen die de miljardair
Ingrid Robeyns: ‘Er is hoort de academische wereld altijd. Maar kijk: KLM houdt zijn hand open en die wordt gevuld.’ schonk voor een covid19vaccin. Leve de rijken? Het ligt gevoelig bij Ingrid Robeyns. De Vlaamse econome en hoogleraar ethiek aan de Universiteit Utrecht fileerde in haar boek Rijkdom (2019) al haarfijn waarom niet alleen armoede, maar ook rijkdom een probleem is voor de maatschappij. De coronacrisis zet die stelling op scherp.
‘Als je zegt dat het fantastisch is dat Bill Gates geld pompt in de zoektocht naar een vaccin, dan hou je geen rekening met de geschiedenis en de context waarin hij dat fortuin kon vergaren’, zegt Robeyns aan de telefoon vanuit Utrecht. ‘Je zou je ook kunnen afvragen hoeveel geld de overheid had kunnen uitgeven aan wetenschappelijk onderzoek als bedrijven als Microsoft en Amazon gewoon belastingen hadden betaald? In Frankrijk waren onderzoekers een vaccin tegen sars aan het ontwikkelen, maar het project werd gestaakt omdat het geld op was. Het zijn ook alleen de superrijken die geld storten die het nieuws halen. Velen doen niets. We kunnen het geld dat beschikbaar is voor onze volksgezondheid toch niet laten afhangen van de liefdadigheid van een miljardair?’
Joe met de pet
Toen Robeyns, die doctoreerde bij de beroemde ongelijkheidseconoom Amartya Sen, tien jaar geleden aan haar collega’s vertelde dat ze onderzoek wou doen naar rijkdom, haalden die hun schouders op. ‘Ze dachten dat er niets interessants over te vertellen viel. Armoede was een probleem, rijkdom niet. Het heeft nochtans veel ongewenste effecten, op het klimaat of in de politiek bijvoorbeeld.’
Het onderzoek rond ongelijkheid bleef verborgen in academische tijdschriften. Het boek van Thomas Piketty, Kapitaal in de 21ste eeuw, veranderde alles. Enkele weken geleden tweette Gabriel Zucman, een andere Franse econoom, verontwaardigd dat de rijkste Amerikanen, met Jeff Bezos van Amazon op kop, in volle crisis al miljarden rijker geworden waren. ‘Een indrukwekkende belastbare basis’, merkte hij op. Het wordt een cruciale vraag: wie betaalt straks de gepeperde factuur van een historische economische crisis?
Robeyns is stellig: je moet het geld halen waar het zit. ‘Niet alleen is het maar normaal dat de sterkste schouders meer lasten dragen. Heel wat superrijken zijn rijk geworden door de fiscale regels in hun voordeel te manipuleren. In een rechtvaardige wereld zouden ze een deel van hun geld gewoon niet hebben.’
Zelfs een internationale instelling als het IMF breekt nu een lans voor vermogensbelastingen en solidariteitsbijdragen. In de Verenigde Staten vaart de Amerikaanse president een heel andere koers. In The triumph of injustice, het boek dat Gabriel Zucman samen met Emmanuel Saez schreef, stond al dat de belastingdruk voor de allerrijkste Amerikanen met dank aan Donald Trump kleiner geworden is dan die van Joe met de pet. The New York Times besloot onlangs dan weer dat de economische reddingsboeien nog wat meer geld in de richting van de rijkste families en bedrijven vegen.
Belastingparadijzen
Wat Robeyns van het idee van een crisisbelasting vindt? ‘Je kan er een debat over voeren en je afvragen wie die dan moet betalen. Maar we moeten de crisis aangrijpen om fundamentele vragen te stellen. Zoals hier in Nederland: waarom zijn we een belastingparadijs? Het schaadt veel landen en de voordelen voor Nederland zijn beperkt.’
‘Nu is het moment voor een grote schoonmaak. Fiscale sluipwegen moeten worden gesloten, belastingparadijzen op de schop. De coronacrisis wordt een enorm herverdelingsvraagstuk.’
Nu is al duidelijk dat landen bergen belastinginkomsten zullen missen. Maar er is meer. Robeyns vreest dat de jongeren, die al met kwetsbare contracten aan de slag moesten, de prijs zullen betalen. ‘De miljarden die we nu moeten lenen om de bedrijven te redden, de oplopende staatsschuld die volgt ... Het komt neer op het doorschuiven van de kosten van de crisis naar toekomstige generaties. Je moet daar helder over zijn. Nu voeren de virologen nog het hoogste woord. Voor mij zou voor elke beslissing die genomen wordt ook moeten worden nagegaan wat de herverdelingseffecten op de lange termijn zijn.’
Andersdenkers
Robeyns klaagde het ook vóór covid19 al aan. Dat het neoliberale sociale contract – ze gebruikt het woord niet graag omdat het zo beladen is – ertoe leidde dat mensen zich almaar meer in economische termen gingen beschrijven.
‘Onze studenten zien zichzelf als investeerders in een toekomstige loopbaan. Ze vinden dat ze recht hebben op een diploma omdat ze ervoor betaald hebben. Academici moeten de bedrijfslogica almaar meer omarmen. Burgers zien zichzelf in de eerste plaats als consumenten. Dat is zorgwekkend.’
Ze stelde het zelf vast tijdens de lezingen die ze in Nederland over haar boek hield. Meestal bestond 90 procent van de zaal uit gepensioneerden. ‘Ons economische systeem zit zo in elkaar dat mensen het veel te druk hebben met werk en zorgtaken, zodat ze zich pas na hun pensioen kunnen bezighouden met nadenken over de samenleving.’
Haar vrees: dat de crisis aangegrepen zal worden om de oude manier van over economie na te denken en de machtspolitiek die er bijhoort, verder te verdiepen. ‘Dat terwijl nu blijkt hoe kwetsbaar ons economische systeem ons gemaakt heeft. De noodzaak om alles te herdenken, is duidelijk. Al die tijd bleven de analyses van andersdenkers marginaal. Nu krijgen ze gelijk.’
‘De hamvraag is: waartoe dient onze economie? Wat is het doel? Het antwoord was altijd: zo veel mogelijk vrijheid. Het kan nochtans ook: duurzaamheid en rechtvaardigheid zijn. Alleen hebben heel wat mensen veel te verliezen bij een metamorfose. Met op kop zij die de economische spelregels
‘We kunnen het geld voor onze volksgezondheid toch niet laten afhangen van de liefdadigheid van een miljardair?’