Hoe de zaak-Navalni een gaspijplijn kan opblazen
Al vijf jaar splijt Nord Stream 2 de Europese Unie. De vele tegenstanders van de ‘Russische’ gaspijplijn putten nieuwe moed uit de dreigende taal van Angela Merkel na de vergiftiging van Navalni. Durft ze Poetin echt te bruuskeren?
Verandert Angela Merkel het geweer van schouder? Is de immer voorzichtige Duitse bondskanselier bereid het prestigieuze Nord Stream 2, dat aardgas vanuit Rusland via Duitsland naar Europa brengt, alsnog on hold te zetten? Durft ze een pijplijn die voor 96 procent klaar is en waarin al 10 miljard euro is gepompt op het laatste nippertje tegenhouden? In vele Europese hoofdsteden én in Moskou wordt al enkele dagen de adem ingehouden.
Merkel heeft zich in elk geval in een lastig parket gewerkt. Vorige week haalde ze zwaar uit naar de Russische regering nadat Duitse wetenschappers tot de conclusie waren gekomen dat de Russische dissident Aleksej Navalni met novitsjok was vergiftigd. Rusland mocht een reactie verwachten, zei ze. Mogelijk dacht ze aan internationale sancties, een opschorting van Nord Stream 2 leek niet aan de orde. De meeste analisten waren ervan overtuigd dat ze dat nooit zou overwegen.
De bondskanselier heeft altijd vlotjes een scheiding kunnen maken tussen politiek-morele overwegingen en de economische belangen van haar land. Of het nu de Russische inval in Georgië was, het neerhalen van vlucht MH-17 boven Oekraïne of de annexatie van de Krim: nooit heeft Duitsland overwogen een streep te trekken door de pijplijnplannen met Rusland.
Maar de vergiftiging van Navalni geeft oude tegenstanders van het project nieuwe zuurstof. De voorzitter van Merkels CDU, Annegret Kramp-Karrenbauer, noemt de pijplijn geen ‘Herzensprojekt’, of ‘hartsproject’. De minister van Economie Peter Altmaier, een partijgenoot, is bedachtzamer. Hij vraagt zich af of sancties überhaupt iets kunnen veranderen aan de mensenrechtenschendingen in Rusland.
Junior coalitiepartner SPD heeft ook geen eensgezind standpunt: de minister van Buitenlandse Zaken Heiko Maas zegt dat hij een stopzetting wil overwegen, maar de sociaaldemocratische ministerpresident van de deelstaat Mecklenburg-Vorpommern, waar de bouw van de Nord Stream 2 veel mensen aan het werk zet, vindt het onzin om het voortbestaan van het project ter discussie te stellen.
De Poetin-pijplijn
Het debat dat nu in Duitsland oplaait, wordt in Europa al veel langer gevoerd. Al sinds het begin van de werken in 2015 is de 1.200 kilometer lange pijplijn onder de Baltische Zee/Oostzee het meest omstreden energieproject in Europa. Hoewel het een joint venture is van het Russische staatsbedrijf Gazprom en vijf Europese energiebedrijven, wordt in de eerste plaats Duitsland er beter van.
Vooral in Polen en de Baltische staten is er veel verzet. Zij verwijten Duitsland dat het Moskou helpt om zijn machtspositie in de regio te versterken. Vorige maand nog noemde de Poolse premier Mateusz Morawiecki de pijplijn een manier om Poetin met Europees geld wapens te laten kopen. Eerder sprak hij over een ‘gifpil voor de Europese energieveiligheid’.
Als Nord Stream 2 helemaal klaar is, zal dat zeker Oekraïne pijn doen. Rusland heeft dan nauwelijks nog behoefte aan de Brotherhood-pijplijn die door Oekraïne loopt. Gas koopt de pro-Europese regering in Kiev niet meer van Rusland, maar ze verdient wel nog aan de transitvergoedingen. Als Poetin Oekraïne helemaal buitenspel kan zetten, zal hij niet nalaten dat te doen. Willen de EU-lidstaten dat op hun geweten?
Maar de discussie in Europa is nog fundamenteler. Heeft de EU eigenlijk wel behoefte aan een deze pijplijn? Het project draagt het cijfer 2. Onder de Baltische Zee loopt al Nord Stream 1, de pijplijn waarin sinds 2011 jaarlijks ongeveer 55 miljard kubieke meter Russisch gas naar Duitsland wordt gepompt. Het grootste deel gaat vervolgens naar Tsjechië en van daaruit worden Slovakije, Oostenrijk en Italië bevoorraad. Als Nord Stream 2 voltooid is, komt daar nog eens minstens 55 miljard kubieke meter per jaar bij.
Daarnaast lopen er nog drie belangrijke gaspijplijnen tussen Rusland en Europa (zie kaart). Nord Stream 2 zal niet alleen de economische positie van Oekraïne tegenover Rusland ondergraven, maar kan ook Polen verzwakken. De Jamal-pijplijn die via Wit-Rusland en Polen naar Duitsland loopt, dreigt ook minder cruciaal te worden. Ook dat speelt mee in het Poolse verzet tegen Nord Stream 2.
Green Deal
En dan is er nog een belangrijke bedenking. Past de pijplijn wel in het nieuwe groene beleid van Europa? Hebben de EUlidstaten nog zoveel gas nodig? De Europese Commissie onder leiding van Ursula von der Leyen heeft immers zwaar ingezet op de energietransitie. In haar Green Deal staat letterlijk dat de EU tegen 2050 klimaatneutraal wil zijn. Ook op kortere termijn heeft de Commissievoorzitster de lat hoog gelegd. Gisteren nog kondigde ze aan dat de EU de uitstoot van broeikasgassen tegen 2030 met minstens 55 procent moet dalen(zie blz. 16). Dat betekent dat Europa zijn verslaving aan fossiele brandstoffen snel moet afbouwen.
Toch zal gas nog lang belangrijk blijven in de energiemix. Aardgas is wel een fossiele brandstof, maar het is minder vervuilend dan olie en veel minder vervuilend dan steenkool. Daarom gaan de meeste energiespecialisten ervan uit dat gas het langst zal overblijven in de mix. Op dit moment is het goed voor 24 procent van de primaire energieconsumptie. Volgens berekeningen van het Internationaal Energieagentschap zal de vraag naar gas vanaf 2025 langzaam afnemen, maar substantieel is die daling niet. In 2040 zou de consumptie nog altijd 90 procent van het huidige niveau bedragen. In de transportsector zou het aandeel van gas nog toenemen.
Bovendien wordt binnen de Europese Unie almaar minder gas opgepompt. Tien jaar geleden was bijna 40 procent van het verbruik ‘eigen’ gas. Dat aandeel neemt stelselmatig af. Als Nederland tegen 2022 zijn gaskraan helemaal heeft dichtgedraaid, zal Europa tot 80 procent van zijn gas moeten importeren.
Dat betekent nog niet dat dit gas via pijplijnen moet aangevoerd moet worden. De voorbije jaren hebben de meeste lidstaten fors geïnvesteerd in lng-terminals, oftewel liquid natural gas. Dat betekent dat vloeibaar gas via gastankers van over de hele wereld ingevoerd kan worden. Daardoor zeggen de meeste analisten dat Europa Nord Stream 2 niet nodig heeft. De pijplijn zal Europa weliswaar meer alternatieven geven voor zijn bevoorrading, maar dat is anno 2020 niet de belangrijkste bekommernis. Europa moet zich vooral buigen over de verdere diversifiëring van zijn energiebronnen.
Pijn in Moskou
In elk geval zou een stopzetting van het project Rusland pijn doen. Op dit moment voorziet Rusland in zo’n 34 procent van de Europese gasbehoefte. Nord Stream 2 zou dat aandeel tot 40 procent kunnen verhogen.
Ruslands economie overleeft dankzij de export van olie en gas. De inkomsten daarvan vertegenwoordigen zo’n 30 procent van het Russische bbp. Door de daling van de olie- en gasprijzen houdt de Russische minister van Financiën Anton Siloeanov dit jaar rekening met 33 miljard euro minder inkomsten. Dat is lastig voor Poetin, die minder middelen zal hebben om de morrende bevolking een extraatje te geven. Bovendien werd in Moskou de voorbije jaren al luidop nagedacht over Nord Stream 3.
Toch heeft Gazprom nog andere ijzers in het vuur. Begin dit jaar ging TurkStream open, de pijplijn naar Turkije waarmee ook de Europese markt bediend kan worden.
Merkel heeft nog niet beslist of Nord Stream 2 doorgaat, on hold wordt gezet of helemaal wordt afgeblazen. Mogelijk is de dreigende taal uit Berlijn niet meer dan een poging om druk op Poetin te zetten. Mogelijk wil Merkel aftasten hoe haar Europese collega’s erover denken voor ze een beslissing neemt. Het zou immers een enorme stap zijn mocht Duitsland zo’n groot project met zoveel stakeholders om morele redenen laten doodbloeden.
Past de pijplijn nog wel in het nieuwe groene beleid van Europa? Hebben de EU-lidstaten nog zoveel gas nodig?
Er blijven ook ernstige economische en juridische bezwaren tegen zo’n beslissing. De Duitse consument zou baat hebben bij Nord Stream 2: volgens berekeningen van de universiteit van Keulen wordt de gasprijs 5 procent goedkoper als de pijplijn opengaat. Nog belangrijker zijn de schadeclaims die de Duitse regering boven het hoofd hangen. De vijf energiebedrijven die al bijna 10 miljard hebben geïnvesteerd, zullen ongetwijfeld naar de rechter stappen bij een ‘nein’ van Merkel.
De vraag is dus of het sop de kool waard is. Stel dat Nord Stream 2 wordt afgeblazen, hoe groot is dan de kans dat onderzoeksrechters in Rusland in de zaak-Navalni gaan spitten om de daders en de opdrachtgevers van de vergiftiging voor het gerecht te brengen? Waarom zou het regime nu wel buigen voor sancties, terwijl de ellenlange lijst van straffen die nu al tegen Rusland zijn uitgevaardigd, het Kremlin geen duimbreed in beweging hebben gebracht? Sommigen zien in de moordpoging op Navalni zelfs een opgestoken middelvinger naar het Westen.
Stel dat Nord Stream 2 wordt afgeblazen, hoe groot is dan de kans dat onderzoeksrechters in Rusland in de zaakNavalni gaan spitten?