Recht naar de essentie
Vlak voor zijn dood in februari dit jaar nam Reinbert de Leeuw Mahlers wondermooie op met Het Collectief. De plaat werd een innig afscheid van de Nederlandse dirigent en pianist.
¨¨¨¨è
Nihilistische drinkliederen, verwelkte lotusbloemen of de schoonheid van de jeugd weerspiegeld in een vijver. Haast elk beeld dat Mahler in Das Lied von der Erde oproept, is van afscheid doordrongen. De muziek, een synthese tussen een weidse symfonie en liedlyriek op bewerkingen van Chinese gedichten, is zo al intiem. Maar in de opname van Reinbert de Leeuw is ze onwaarschijnlijk intens. Je kan niet anders dan er het eigen zuchten van de oude dirigent in horen.
Een tijd geleden bewerkte De Leeuw Mahlers grote orkestwerk uit 1908 voor een compact ensemble. Het stuk moet vorig jaar aan hem blijven kleven zijn na een concert met Het Collectief in Saintes. De Leeuw wilde het samen met het Brusselse ensemble opnemen. En er was haast bij. Thomas Dieltjens, die piano speelde tijdens de opname vorige winter en al lang met De Leeuw samenwerkt, herinnert zich hoe de oude artiest zijn vermoeide lijf vergat tijdens het dirigeren. ‘Muziek was zijn eten en drinken.
Er moest alleen nog een sigaret bij.’ In februari, kort nadat alles was ingeblikt, stierf De Leeuw.
De meesten kennen de Nederlandse dirigent, pianist, componist en oprichter van het Schönberg Ensemble als voorvechter van moderne muziek. In 2016 kreeg De Leeuw daar van de Katholieke Universiteit Leuven ook een eredoctoraat voor. Maar net als Schönberg, de modernist die hij het diepst vatte, verbond De Leeuw vernieuwing aan nostalgie. ‘Hij wilde dat muziek nieuwe kanten uitgaat, maar tegelijk was hij zich ook erg bewust van wat er zo onderweg verloren gaat,’ zegt Dieltjens. Het is dus niet verwonderlijk dat De Leeuw op het einde van zijn leven teruggreep naar de laatromantische wereld van Mahler, ‘muziek die de essentie raakt,’ zoals De Leeuw zelf zei. Misschien zou je hem zo nog het beste kunnen typeren: onvermoeid op zoek naar de essentie in muziek.
Dat is zeker zo bij deze laatste opname. In het eerste lied laat Mahler de grote betekenis van zijn hele werk in een waggelend drinklied door de tenor uitspreken: de natuur ratelt eeuwig voort, maar wij moeten sterven. Die stemming echt vangen, was waar het De Leeuw om ging. ‘Er was geen filter tussen hem en de inhoud van het stuk. In het eerste deel was hij gewoonweg de dronkenlap die de eindigheid van
Niet alles klinkt perfect in balans, maar het lied grijpt wel in één zwier de grond van onder je voeten
het leven beklaagt.’ Dieltjens heeft gelijk. Niet alles in het ensemble klinkt perfect in balans terwijl tenor Yves Saelens tekeer mag gaan, maar het lied grijpt wel in één zwier de grond van onder je voeten. Waar Mahler wat milder op het leven terugblikt, kan Lucile Richardot haar mezzosopraan, thuis in de oude muziek, lekker teder laten spreken. Daar draaide De Leeuws arrangement ook om: met een klein ensemble kan je de lyriek en de vele pianissimo’s in Mahlers partituur echt doen klinken. In het laatste lied, Der Abschied, werkt dat het mooist. De Leeuw laat de melodieën boven het gebrom van de contrafagot werkelijk verbrokkelen en Richardot prevelt bijna zonder vibrato. Het heeft iets ritueels en toch is alles nog van verlangen doordrongen. Dan een rilling, als dat verlangen in berusting omslaat en de muziek met De Leeuw de stilte opzoekt.