Hoe Theo Francken de Kamer om de tuin leidde
De Standaard dook in het dossier van de affaire-Kucam en las de transcripties van de verhoren en telefoontaps van de staatssecretaris en zijn kabinetsmedewerkers. Daaruit blijkt dat Francken meermaals gewaarschuwd was en tijdens zijn hoorzitting in de Kamer belangrijke elementen verzweeg.
Genegeerde dreigmails en concrete tips van betrouwbare (ex-)partijgenoten, kennis van door Kucam gevraagde borgsommen en onwaarheden in het parlement. Politieverhoren en telefoontaps onthullen de ware rol van Theo Francken (N-VA) en zijn kabinet bij de fraude met humanitaire visa.
Melikan Kucam (46) werd dinsdag door de Antwerpse rechtbank veroordeeld tot acht jaar cel en een boete van bijna 700.000 euro voor mensensmokkel en corruptie. Ook zijn zoon en echtgenote kregen een straf. De rechtbank verklaarde meer dan een half miljoen euro aan geld en bezittingen van de familie Kucam verbeurd, waaronder 398.000 euro cash die in een kluis werd gevonden. Kucam werd in 2012 en 2018 vanop een NVAlijst verkozen als gemeenteraadslid in Mechelen. Hij kreeg in 2017 van toenmalig staatssecretaris voor Asiel en Migratie Theo Francken (NVA) de bevoegdheid om lijsten samen te stellen van Syrische christenen die een humanitair visum zouden krijgen om veilig naar ons land te kunnen komen en hier asiel aan te vragen.
In januari 2019 kwam bij een gerechtelijk onderzoek en een uitzending van het VRTprogramma Pano aan het licht dat Kucam tussen 2.500 en 7.500 euro vroeg voor de visa, die bedoeld zijn als een gunst van de staat voor uitzonderlijk kwetsbare personen. Francken was toen pas afgetreden als staatssecretaris. Volgens Francken, die niet vervolgd werd, maakte Kucam misbruik van het vertrouwen dat het kabinet hem had gegeven. Kucam heeft beroep aangetekend tegen het vonnis.
‘Elke aanvraag werd steeds op kwetsbaarheidscriteria onderzocht. Dat gebeurde wel degelijk op gestandaardiseerde wijze. Dat wordt allemaal gecontroleerd, net als een familielink met België’ 13 februari 2019 · Theo Francken in de Kamer
‘Zeg, over een halfuur valt de federale politie bij Melikan binnen. Hou dat voor u, hé. Dat is geheim, hé’. Het is 15 januari 2019, 14.34 uur als Theo Francken (N-VA) telefoneert naar zijn voormalige kabinetsmedewerkster Lies V. Francken is op dat moment sinds een kleine maand geen staatssecretaris voor Asiel en Migratie meer, nadat zijn partij in december de regering had verlaten wegens het VN-Migratiepact.
Wat Francken niet wist, is dat de telefoon van V., die toen nog verdachte was, op dat moment door het gerecht afgeluisterd werd. Er liep een strafonderzoek naar de zwendel in humanitaire visa, waar Melikan Kucam van verdacht werd. Op het kabinet beheerde V. die bevoegdheid en ze was daarbij de contactpersoon van Kucam.
De agenten die de telefoon afluisterden, vielen bijna van hun stoel. Hoe kon Francken weten dat er een inval bij Kucam op til was? Zat er een mol in het onderzoek? Achteraf bleek dat Francken kort voor de inval buiten zijn wil om getipt was door een voor hem onbekende agent van de centrale diensten in Brussel, die niets met het onderzoek zelf te maken had. De man werd ontslagen.
De Standaard kon de verhoren lezen die de speurders afnamen van Francken en V., net als de uitgeschreven telefoongesprekken die de ex-staatssecretaris met V. voerde in de uren en dagen voor en na de inval bij Kucam. Uit die telefoontaps en verhoren onder ede blijkt niet dat er op het kabinet strafrechtelijke medeplichtigheid was bij het gesjoemel van Kucam.
Wat wel op elke bladzijde naar voren komt, is het complete gebrek aan controle van het kabinet op de praktijken van Kucam. Uit het dossier blijkt ook dat Francken het niet als zijn taak beschouwde om de nochtans concrete en geloofwaardige tips te checken die hem nog tijdens zijn staatssecretarisschap bereikten over de fraude door Kucam. Ook blijkt dat Francken tijdens zijn hoorzitting in de Kamer onwaarheden vertelde. Tot slot valt uit de stukken af te leiden dat het kabinet-Francken wel op de hoogte was van geldsommen die Kucam – zij het als borg – vroeg (zie inzet).
1. Meerdere genegeerde signalen
Op die vijftiende januari 2019 pakte de federale politie Kucam effectief op. Nog diezelfde avond wijdde de VRT in Pano een uitzending aan de zaak, met bezwarende verklaringen van anonieme getuigen. Francken verklaarde in eerste instantie nooit ‘indicaties te hebben gehad dat Kucam malafide zou zijn’.
Wat later meldde hij dat hij twee keer getipt werd over mogelijke fraude. ‘Ik ving twee keer een via-viagerucht op’, verklaart Francken op 13 februari 2019 tijdens zijn hoorzitting over de zaak in de Kamer. ‘De eerste keer een erg vaag en eerder ongeloofwaardig gerucht in oktober. De tweede keer in december.’
Tips van een Kamerlid en een ex-kabinetschef
Uit het strafdossier blijkt dat de twee tips afkomstig waren van twee prominente personen die Francken redelijkerwijs kon vertrouwen. In oktober 2018, een maand nadat de laatste reddingsoperatie met Kucam afgerond was, stapte een Assyriër uit Aartselaar naar burgemeester en Kamerlid Sophie De Wit (N-VA). De persoon zei dat een prominente figuur uit zijn gemeenschap zich liet betalen voor het afleveren van humanitaire visa. Van bedragen of aantallen was geen sprake, maar de naam van Kucam viel wel.
De Wit stapte met de informatie naar Francken, die verbouwereerd reageerde. Een maand eerder had het kabinet-Francken een laatste reddingsoperatie met Kucam afgerond. Het kabinet draaide nog op volle toeren, van de regeringscrisis rond het VN-migratiepact was nog geen sprake. De organisatie van de humanitaire visa was op het kabinet in handen van Lies V. Maar uit het strafdossier blijkt dat Francken haar niet inlichtte over de tip. Francken startte geen intern onderzoek. Hij verwees De Wit door naar de politie. Niemand sprak er Kucam zelf op aan.
Begin december volgde een tweede tip. Die tip was afkomstig van Jeroen Windey. Windey is oud-kabinetschef van voormalig Vlaams viceminister-president Liesbeth Homans (N-VA) en sinds 2016 een partijonafhankelijke Vlaamse topambtenaar. Windey had via familie vernomen dat er betaald moest worden voor humanitaire visa. Windey speelde ook een concreet bedrag door aan Francken, en de naam van Kucam.
Bovendien had Windey ook weet van ‘praktijken van afpersing en bedreiging binnen de Assyrische gemeenschap’, aldus het vonnis van dinsdag. Francken raadde Windey aan naar de politie te stappen, maar dat had hij al gedaan. Bij zijn ondervraging door de speurders op 22 november 2019 bevestigde Francken dat de tips ‘steeds over Kucam’ waren gegaan. De Wit en Windey, die per toeval informatie opvingen en die doorgaven, hebben verder niets met de zaak te maken.
In het weekend van 8 december 2018 stapte de N-VA uit de regering-Michel. Het is pas op het kerstfeestje van de (ex-)kabi
‘Het is de contactpersoon die waakt over de kwetsbaarheid van personen. Wij kunnen dat niet verifiëren’
21 januari 2019 · kabinetsmedewerker in verhoor
‘Wij zijn er steeds van uitgegaan dat de aangebrachte personen op een of andere manier een persoonlijke band hadden met België’ 22 november 2019 · Theo Francken in verhoor
netsmedewerkers dat Francken zijn medewerkster V. inlichtte over de tip. ‘We hebben toen beslist om Kucam daar voorlopig niet op aan te spreken’, verklaart Francken tijdens het onderzoek aan de speurders. ‘Het was toen ook een heel tumultueuze en emotionele periode door de stopzetting van het kabinet.’
Dreigmails
De tips van De Wit en Windey waren niet de enige momenten waarop het kabinet meteen onraad had kunnen ruiken. A., een vrouw die in de zomer van 2018 via een van Kucams reddingsoperaties naar België was gevlogen, was meteen doorgereisd naar Zweden. Dat is onwettig, omdat een humanitair visum alleen geldig is voor ons land en expliciet bedoeld is om hier asiel aan te vragen. Toen het kabinet-Francken die informatie op 6 augustus 2018 hoorde, besloot het in samenspraak met Kucam niet meer te werken met C. Zij was de vrouw die A. op de lijst had gezet.
C. zette druk, zo vertelde Lies V. tijdens haar verhoor op 21 januari 2019 aan de speurders. ‘Indien Melikan vasthield aan het niet op de lijst plaatsen van haar familieleden, zou zij naar de VRT stappen om alles uit de doeken te doen’, verklaarde V. De vrouw nam ook contact op met het kabinet zelf. Ze stuurde daarbij, volgens het strafonderzoek, ‘dreigmails’. Ook contacteerde ze kabinetsmedewerkster V. via Facebook met het dreigement dat ze al een afspraak met de VRT had belegd. De vrouw in kwestie, die dinsdag door de rechtbank mee werd veroordeeld, kwam een tijd later ook persoonlijk langs op het kabinet. ‘Zij waarschuwde me voor een groot schandaal en vlak daarna kwam Pano’, verklaarde Francken tijdens zijn verhoor.
Maar ondanks al die signalen, gingen de alarmbellen op het kabinet dus niet af. Lies V. had wel een slecht gevoel bij het hele systeem van de humanitaire visa, zo blijkt uit de afgeluisterde gesprekken. ‘Het was gewoon een heel raar systeem’, zegt V. op een bepaald moment.
Na de Pano-uitzending van 15 januari 2019 verklaarde Francken ‘gechoqueerd’ te zijn door de aan het licht gebrachte feiten. Maar helemaal uit de lucht kon hij allerminst vallen. Op 12 januari, drie dagen voor de uitzending, organiseerde de N-VA haar nieuwjaarsreceptie – in Mechelen. Kucam was aanwezig, en ging op de foto met meerdere partijkopstukken. Ook bij Francken ging Kucam langs. ‘Ik herinner me dat ik toen even de reflex heb gehad, is het wel oké om samen op de foto te gaan?’, verklaarde Francken tijdens zijn verhoor aan de speurders. ‘Maar ik wilde mij er ook niet tegen verzetten, omdat het ook zo raar zou overkomen.’ Hij wilde, zo zegt hij, ‘geen slapende honden wakker maken’, aangezien er een klacht was ingediend bij de politie.
2. Onwaarheden in de Kamer
‘Wie hem precies heeft aangeduid, weet ik niet’, zei Francken in zijn verhoor van 22 november 2019 tegen de speurders over de samenwerking met Kucam. ‘Vermoedelijk is dat de priester geweest. Het initiatief kwam wel degelijk van Kucam zelf, die hiervoor door zijn gemeenschap was aangezocht.’ Kucam was echter ook een N-VA’er – hij is momenteel door de partij geschorst – en een goeie bekende van Lies V., de medewerkster van Francken.
De twee gingen al eens uit eten en Kucam was ook te gast op haar huwelijksfeest in mei 2018, waar hij een cadeau gaf en de bruidstaart betaalde. Uit de telefoontaps blijkt dat Kucam ook in allerijl een Porsche had ‘gefikst’ toen de bruidswagen van V. net de dag van het huwelijk met een panne te kampen had. Logisch dat het gerecht aanvankelijk vermoedde dat V. onder één hoedje zou spelen met Kucam. Dat bleek niet zo te zijn.
Beloofde controles niet gedaan
Francken en zijn medewerkster werden door de speurders omstandig bevraagd over de ongecontroleerde manier waarop met Kucam werd gewerkt. Bij detailvragen verwees Francken steevast door naar zijn medewerkster, die blijkbaar de hele bevoegdheid beheerde. ‘De initiatiefnemer (Kucam, red.) besliste dus nagenoeg autonoom wie er naar België kwam en wie niet?’, vroegen de speurders aan Francken. ‘Ja, dat is zo’, was het antwoord.
‘Je kiest voor personen van wie je denkt dat ze dit vertrouwen waard zijn en waarbij je dus een soort “berekend” risico neemt. Het klopt dat de initiatiefnemer door het opstellen van de lijsten hierdoor over veel macht beschikte.’ Zo verklaarde Francken niet te weten dat Kucam op zijn beurt personen aanstelde die namen aan de lijsten konden toevoegen.
In zijn publieke verklaringen over de zaak zei Francken dat de personen die een humanitair visum kregen, moesten voldoen aan een aantal criteria. Een daarvan was een veiligheidscheck in de databanken via hun naam. Daarnaast moesten ze ook Syriër zijn, christen zijn, kwetsbaar zijn en een familielink met België hebben. In zijn hoorzitting in de Kamer op 13 februari zei Francken dat ook die twee laatste elementen consequent gecontroleerd werden.
Francken: ‘Elke aanvraag werd steeds op de kwetsbaarheidscriteria onderzocht. Deze (controle, red.) gebeurde wel degelijk op een gestandaardiseerde manier. Al deze mensen zijn uiterst kwetsbaar en zijn op dezelfde manier behandeld. Gezinnen met kinderen, alleenstaande vrouwen, bejaarden, personen met een medische problematiek, dat wordt allemaal gecontroleerd, net als een familielink met België.’
Maar uit de verhoren die Francken en V. in januari en november 2019 bij het gerecht onder ede aflegden, blijkt het tegendeel. Er was geen sprake van controle. ‘Ikzelf en mijn medewerkers zijn er steeds van uitgegaan dat de personen die door de initiatiefnemers werden aangebracht, op een of andere manier een persoonlijke band hadden met hetzij de initiatiefnemer zelf, hetzij met het Belgische contact van de initiatiefnemer zelf’, zei Francken.
Alles in handen van Kucam
Op de vraag of de personen op de lijst bevraagd zijn ‘naar omstandigheden of intenties’, antwoordde V.: ‘De contactpersoon is degene die de gesprekken voert.’ Vervolgens vroegen de speurders of op die manier ook een familielid van hen, die niet in oorlogsgebied zou zitten, op een lijst had kunnen worden gezet. ‘Het is de contactpersoon die waakt over de kwetsbaarheid van de personen’, antwoordde de medewerkster. ‘Wij kunnen dat niet verifiëren.’
De medewerkster kreeg ook de vraag of er gecheckt werd of de personen effectief familie hadden in België, bijvoorbeeld via het koppelen van de lijsten met familieleden in België. ‘Nee, dat is de verantwoordelijkheid van de contactpersoon.’ Ook op de vraag of het kabinet ooit een screening heeft gedaan van de Belgische link met de verzoekers van een visum, antwoordde ze ontkennend.
In de eerste interviews die Francken over de zaak gaf, zei hij dat alle personen op de lijsten van Kucam erkend waren als vluchteling. Daar kwam hij op terug, toen uit onderzoek van opvolgster Maggie De Block (Open VLD) bleek dat er geen gegevens terug te vinden waren van meer dan honderd van de ongeveer 250 personen die via Kucam ons land binnenkwamen. Ze hadden zich niet in België geregistreerd, wat ingaat tegen de regels rond humanitaire visa.
Kabinet wist van meer dan één geval
‘Ik heb niet opgevangen dat een aantal mensen blijkbaar geen asiel zou hebben aangevraagd’, zei Francken daarover bij zijn hoorzitting in de Kamer. ‘Dat werd wel degelijk gecontroleerd.’ In zijn verhoor aan de speurders gaf Francken wel aan dat hij op de hoogte was van minstens één persoon die geen asiel had aangevraagd, de vrouw die rechtstreeks naar Zweden was doorgereisd. Het kabinet volgde die case wel op, maar uiteindelijk kwam de vrouw nooit terug. Bovendien was Franckens kabinet op de hoogte van meer dan een geval.
V. haalde in haar verhoor aan dat ze weet had van 17 personen die via Kucam en andere tussenpersonen een visum hadden gekregen, maar zich nooit bij de Dienst Vreemdelingenzaken hadden aangeboden om asiel aan te vragen. V. zei dat ze de tussenpersonen daar meer informatie over had gevraagd. ‘Soms druppelde er wel iets door’, zei ze aan de speurders. ‘Ik deed alleen uit courtesy verder opvolging. Zodra het humanitair visum is afgeleverd, is mijn taak gedaan.’