Steek voor steek de 11de eeuw tot leven gewekt
Het tapijt van Bayeux is nu digitaal te bekijken. Het is tijd om toe te geven dat de gebeurtenis die bijna duizend jaar geleden door het tapijt bezongen wordt nu in het niet verzinkt bij het kunstwerk zelf.
620 mannen, 190 paarden, 37 bomen, 35 honden, 33 gebouwen, 32 schepen, 6 vrouwen en 2 kamelen staan afgebeeld op het tapijt van Bayeux, een kunstwerk van 50 centimeter hoog en bijna 70 meter lang, een linnen lap waarop bijna duizend jaar geleden met blauwe (drie soorten), groene (drie soorten), rode (twee soorten), gele en beige wol de slag bij Hastings werd uitgebeeld. Iemand heeft zelfs geturfd dat er 93 penissen op het doek te zien zijn – vijf van mannen, de rest van paarden.
Je kunt dit tapijt alleen maar aanstaren, zo overweldigend oud en uniek is het. Misschien is dit daarom een goed moment om te vertellen dat het tapijt van Bayeux strikt genomen geen tapijt is, maar een borduurwerk, een kunstwerk waarop Harold Godwinson en Willem van Normandië 70 meter lang vechten om de troon van Engeland. Hoewel dat er ook weer niet zoveel toe doet. Het is tijd om toe te geven dat de gebeurtenis die bijna duizend jaar geleden door het tapijt bezongen wordt nu in het niet verzinkt bij dat tapijt zelf. Kunst overstijgt de geschiedenis.
Restauratie
Over het ontstaan van het tapijt is weinig met zekerheid te zeggen; bijna elke uitspraak moet van het woord ‘waarschijnlijk’ vergezeld gaan. Het is waarschijnlijk gemaakt in Canterbury, waarschijnlijk door vrouwen, waarschijnlijk voor Odo, een halfbroer van Willem de Veroveraar en bisschop van Bayeux, waar het waarschijnlijk in 1077 werd opgehangen in de nieuwe kathedraal. Het verkeert nog in zo’n goede staat, omdat het al snel nauwelijks meer uit de kist kwam waarin het opgerold werd bewaard. Pas in de 18de eeuw groeide de belangstelling voor het borduurwerk weer. Napoleon haalde het naar Parijs aan de vooravond van zijn geplande invasie van Engeland. Tijdens de Tweede Wereldoorlog brachten de nazi’s het naar een kasteel bij Sarthe, waar ze oorlogsbuit verzamelden, en daarna naar Parijs.
Altijd keerde het tapijt terug naar Bayeux, waar het sinds 1983 een eigen museum heeft. In 2018 beloofde de Franse president Macron dat het voor het eerst zou worden uitgeleend aan Groot-Brittannië, waar het in 2022 of 2023 te zien zou zijn. Een onderzoek naar de staat van het kunstwerk dreigt nu roet in het eten te gooien. Wetenschappers ontdekten op het tapijt onder meer 24.204 vlekken en dertig scheuren. Als het doek nog wordt uitgeleend, dan niet voor 2024. En in 2026 moet het alweer terug zijn in Bayeux, waar een nieuwe behuizing gebouwd zal worden.
Intussen is het tapijt in Bayeux al maanden niet meer te bezoeken; in Frankrijk zijn de musea gesloten wegens de coronapandemie. Maar sinds kort is het tapijt wel virtueel te bekijken, in hoge resolutie. Je kunt niet zover inzoomen als in vergelijkbare projecten van bijvoorbeeld Google, maar ver genoeg om de scheuren en vlekken te zien en om individuele steken te kunnen onderscheiden.
Verrukking ontstaat als met beperkte middelen meer mogelijk is dan je verwacht
Komeet Halley
Het eerste wat ik online opzocht, was komeet Halley, een komeet die eens in de ongeveer 76 jaar vanaf de aarde waarneembaar is; de volgende keer is 2061. De eerste bekende afbeelding staat op het tapijt van Bayeux.
Halley is het enige op het tapijt van Bayeux wat personen uit 1066 en uit 2021 allebei gezien kunnen hebben en wat nog precies dezelfde vorm heeft – de 21ste-eeuwse kijker moet dan wel in 1986 geleefd hebben, toen de komeet vanaf de aarde te zien was. Alle andere dingen zijn niet meer zo hetzelfde, ook niet de gebouwen die erop staan, zoals het klooster op de Mont
Saint-Michel of Westminster Abbey. Toch kunnen we bijna duizend jaar later nog heel veel herkennen: mensen, dieren, bomen en dingen zijn onveranderd. Er is slechts één geheel onbekend ding op het tapijt afgebeeld. In scène 40, waarin Normandische soldaten zich naar Hastings haasten om voedsel te confisqueren, houdt een man een soort cirkel boven zijn hoofd. Niemand weet wat die cirkel moet voorstellen.
Van alle andere dingen is duidelijk wat ze voorstellen, ook al is hun vorm nog zo summier weergegeven, van vissen en kamelen tot kippetjes aan het spit: alles helder en afgebakend, zonder perspectief of schaduw op het doek geprikt. Ook toen al bekende shortcuts: een paar golvende lijnen zijn de zee, een halve cirkel is een borst of een heuvel. De makers zijn binnen de beperkingen van het gekozen medium verbluffend expressief. Kijk bijvoorbeeld in scène 24 hoe mensen vanuit een kasteel hun nek uitstrekken om te zien of Harold al is teruggekeerd. Of hoe het haar van twee mannen te paard van hun hoofd waait in scène 11; die paarden moeten wel galopperen, zo snel ziet dat eruit. Ook hun staarten wijzen recht naar achteren.
Een nog ingepakt cadeau Meer realisme betekent niet automatisch meer plezier. Verrukking ontstaat als met beperkte middelen meer mogelijk is dan je verwacht; zoals met de haren van de galopperende boodschappers. Of met de vele lijken die naar het eind toe het tapijt bevolken. Tijdens de veldslag vullen ze de hele onderste marge. Ze liggen in onnatuurlijke houdingen, met open ogen, alsof ze echt net gestorven zijn. De manier waarop ze gestalte krijgen doet eerder een zwijgend mededogen dan wreedheid vermoeden – of kan een 21ste-eeuwer zich dat moeilijk anders voorstellen? De beelden waarin de gesneuvelde soldaten van hun maliënkolders worden ontdaan, zijn in ieder geval hartverscheurend onverschillig. Zo zag oorlog eruit.
De kans bestaat dat het tapijt van Bayeux op ons gewoner overkomt dan op mensen uit eerdere eeuwen, omdat het tegen nu bekende kunstgenres aanschurkt. Wij zijn gewend aan stripverhalen, fotografie en film. Het tapijt is wel een middeleeuwse film genoemd, met scènes die ingenieus aan elkaar zijn gemonteerd. Er zitten zelfs flashbacks in.
Dat alles wil niet zeggen dat het tapijt makkelijk te begrijpen is. Veel is onduidelijk gebleven of geworden, ondanks de tituli, de Latijnse teksten die op het tapijt geborduurd zijn en aangeven waar of naar wie we kijken. ‘Ista mirant stellam’, hier verwonderen ze zich over de ster, staat bijvoorbeeld bij komeet Halley en een groepje naar boven wijzende mannen. Boven een van de slechts drie vrouwen die in het hoofdverhaal voorkomen staat ‘hier een zekere geestelijke en Aelfgyva’. Uit de 11de eeuw is een reeks vrouwen met de naam Aelfgyva bekend, maar geen van allen lijken deze Aelfgyva te zijn. De geestelijke raakt haar gezicht aan. Wat betekent dat gebaar? Slaat hij of aait hij? En wat te denken van de naakte man met een enorme penis die in de marge de houding van de geestelijke spiegelt?
De eerste toeschouwers zullen wel geweten hebben wie ze was. Voor ons is het een uitgepakt cadeau dat toch nog ingepakt is.
Er zit ook bedoelde vaagheid in het tapijt. Het laat bewust ruimte voor meerdere interpretaties, om de recente geschiedenis zowel voor de winnende Normandiërs als voor de verslagen Angelsaksen verteerbaar te maken.
Maar misschien is dat vooral een lollige manier om te zeggen dat het moeilijk is om greep te krijgen op dit kunstwerk, dat ook in de hoogste resolutie 24.204 vlekken, 620 mannen, 190 paarden, 37 bomen, 35 honden, 33 gebouwen, 32 schepen, 30 scheuren, 6 vrouwen, 2 kamelen en 1 komeet bevat.
Bekijk het tapijt op www.bayeuxmuseum.com
De beelden waarin de gesneuvelde soldaten worden ontdaan van hun maliënkolders zijn hartverscheurend onverschillig. Zo zag oorlog eruit