‘Ik was boos op de wereld. Daar wilde ik van af’
Jan De Zutter (59), woordvoerder van de Vlaamse socialisten in het Europees Parlement, leeft in zijn hoofd. Toen dat hoofd blokkeerde, begon hij te tekenen. Het werd zijn reddingsboei. ‘Tekenen is volstrekt nutteloos, dat is het mooie.’
‘Je kunt ook met je ring tekenen. Of met een zilveren lepel.’ Met enkele
halen trekt Jan De Zutter met de zijkant van zijn ring dikke zilverlijnen op het blad. ‘Voor de ontdekking van grafiet was zilver het meest gebruikte tekenmateriaal, samen met houtskool en inkt. Leonardo da Vinci tekende met zilver, Jan van Eyck eveneens. Ik heb het ook uitgeprobeerd.’ Hij toont een erg gedetailleerd getekende klapekster. Het vogeltje oogt vederlicht. ‘Zilver oxideert nog, waardoor je tekening nog verkleurt. Je weet dus niet hoe het eindresultaat er zal uitzien. Dat leert je om los te laten.’
Vroeger was De Zutter de eigenzinnige journalist bij De Morgen die even graag over politiek als seks of paganisme schreef. Later ging hij halsoverkop voor Steve Stevaert werken, na welgeteld één interview. Nu is hij al jaren woordvoerder van de Vlaamse socialisten in het Europees Parlement. Recentelijk ontpopte hij zich als tekenaar met een wonderlijke technische vaardigheid. Eén constante: als hij zich ergens in vastbijt, laat hij niet meer los. Amper drie jaar nadat hij weer begonnen is met tekenen, stelt hij zijn werk nu tentoon.
Donkere gedachten
De Zutter greep naar potlood en papier uit noodzaak. Als tegengif voor het cynisme en de ontgoocheling waar hij professioneel tegenaan liep. ‘De onbestrafte financiële crisis, de onbeantwoorde klimaatcrisis, de opkomst van het populisme. Ik acht de media waar ik zelf ooit deel van uitmaakte mee verantwoordelijk. Sommige media zijn te hijgerig geworden. Iets wat Steve mee de dood injoeg.’
Steve Stevaert was niet alleen De Zutters baas, hij was ook zijn mentor en de peter van zijn zoon. Zijn zelfdoding, kort nadat bekend was geraakt dat hij verdacht werd van verkrachting, sloeg een krater. ‘Het was even ingrijpend als een vader verliezen.’ Maar wat als de beschuldigingen klopten? ‘Natuurlijk heb ik gedacht: wat als het waar is? Ik ken vrouwen die verkracht zijn, ik neem dat ernstig. Ik was er niet bij, niemand zal het ooit weten.’ Door zijn overlijden stopte het gerechtelijk onderzoek.
Na maanden leek het ergste verdriet getaand, tot De Zutter in 2017 bijna crashte. ‘Ik kreeg donkere gedachten. Ik moest een manier vinden om mij af te schermen van de actualiteit. Ik overwoog therapie, maar begon te tekenen.’
En hoe. Na dertig jaar pauze maakte hij het ene werkje na het andere. Bomen, vogels, landschappen. Eerst in grafiet, daarna met zilverstift, in bijenwas. ‘In onze maatschappij moet je altijd nuttig en productief zijn. Tekenen is volstrekt nutteloos. Dat is zo mooi.’ De beelden verschenen, de donkere gedachten verdwenen. ‘Een boom tekenen vergt opperste concentratie. Dan is er geen ruimte voor iets anders in je hoofd.’
Tekenen heelde niet alleen hem, hij maakte er ook onbekenden gelukkig mee. ‘Een vrouw wilde een werkje kopen dat ik op Facebook had gepost. Maar de prijs die ik vroeg, kon ze niet betalen. Een paar maanden later mailde ze opnieuw. Of ik het werk nog had. Ze had het bedrag bij elkaar gespaard door bij te klussen in de horeca. Toen heb ik gehuild. Ze ontving me met cava en hapjes toen ik het thuis afleverde. Zo hartverwarmend.’ Tekenen heeft ontzettend veel voor hem betekend. ‘Het gaf me weer grip op het leven. Ik krijg alleen maar positieve reacties. Ongelooflijk. Het is een wonderlijke vorm van communicatie die je met taal niet bereikt.’
Zes maanden zitten
Het contrast met de bagger die hij tijdens de pandemie over zich heen kreeg, was groot. Het trof hem midscheeps, dit keer kon hij niet ontsnappen aan een burn-out. ‘Ik durfde niet meer te zeggen dat ik voor het Europees Parlement werk. Sommigen reageerden alsof ik haast persoonlijk deals had geregeld met de farma. Het ergste van al: antivaxers zaten in mijn nabije omgeving.’
Hij dwong zichzelf naar de tekentafel, nam pastelkrijt ter hand. ‘Met grafiet kun je fijne lijnen tekenen, dat beheers ik. Met pastelkrijt lukt dat niet. Vreselijk voor een controlefreak zoals ik.’ Hij wilde de zee tekenen, maar die liet zich aanvankelijk moeilijk vatten. ‘Eerst kreeg ik alleen maar vegen, hoe moest ik daar een golf uit zien te puren? Ik kreeg er de daver van op het lijf. Ik leerde dat ik mij moest laten gaan en zien hoe het uitdraaide.’
Wat een overwinning toen die eerste golf lukte. ‘Als kind tekende ik ook al wat ik zag. De wolken, bomen, de zee. Nu weet ik ook waarom. Ik bekijk gewoon de werkelijkheid. Maar wat een rijkdom! Als je tekent, adem je bijna in wat je ziet. Je leert een hele wereld kennen. Je begint dingen graag te zien. Het is aandacht geven aan het nu. Niet aan wat zou kunnen zijn, niet aan illusies, maar aan wat is. Tekenen is een vorm van zenmeditatie.’
Dat begrijpt hij alsmaar beter nu hij sinds kort ook zazen, een zittende meditatievorm, beoefent. ‘Ik zit al zes maanden. Ik was boos op de wereld, daar wilde ik van af.’ Zitten neem je best letterlijk, lacht hij. ‘Eerst zit ik 40 minuten met rechte rug, de blik gericht op de muur. Daarna wandel ik 10 minuten in stilte. En vervolgens zit ik weer 40 minuten stil. Ik heb al vaak gedacht: wat zit ik hier nu in hemelsnaam mijn tijd te verdoen?’ Maar hij blijft terugkeren. Het helpt, vraag hem alleen niet waarom.
Stof en as
Of toch. Het is doorgedreven zelfbeheersing die zich gaandeweg vertaalt in innerlijke rust. Niet krabben als het jeukt. Niet pisnijdig opveren als het vanbinnen kookt, maar blijven zitten, ademhalen en wachten tot het overgaat. Heel moeilijk, weet hij nu.
‘Iedereen denkt dat je bij meditatie aan niets hoeft te denken, maar dat gaat natuurlijk niet. Na 10 seconden schieten je gedachten al alle kanten op.’ Eén keer maakte de meditatie zelf hem zo kwaad dat hij wilde wegbenen. Tot de zenleraar hem aanraadde om zijn woede te observeren. ‘Mijn boosheid verdween, na een tijd wist ik zelfs niet meer waarom ik zo kwaad was.’
Verklaren kan hij het niet. Net zo min als wat een buitengewoon kunstwerk buitengewoon maakt. Of waarom zijn eigen werk soms beroert. Of hoe tekenen eigenlijk werkt. ‘Tekenen is denken in materie. Het gaat om de handeling,
materiaal aanbrengen op een ondergrond. Als daar iets uit ontstaat, als dat goed zit, krijg je magie. Zuiver rationeel kun je zelfs niet uitleggen wat je doet als je die ene lijn op je blad zet. Je lichaam is slimmer dan je verstand. Dat merk ik bij tekenen. Maar ook bij een burn-out: je verstand zoekt slinkse wegen om door te blijven gaan, je lichaam zegt stop.’ Misschien is het dat wel wat hij nu leert. ‘Dat je soms gewoon je rationaliteit moet durven los te laten en je moet overgeven. Af en toe moet je eens niet denken, maar gewoon doen. Of voelen.’
Of hij hoopt te kunnen leven van zijn tekeningen? ‘Dat is een illusie, de meeste kunstenaars leiden een karig leven. Het is niet erg. Zazen helpt me om dat los te laten.’ Waar deze periode heen leidt, weet hij niet. ‘Ik weet alleen dat je veel krijgt als je weinig verwacht.’
Maar natuurlijk is de tentoonstelling wel van belang. Zijn ogen beginnen te glinsteren. ‘Weet je wat pastel is? Stof en as. Zonder bindmiddel kun je mijn pasteltekening zo wegblazen. Van stof en as maak ik iets.’ Iets moois. Zijn golven bruisen en borrelen, slaan te pletter op het strand. Een fan die een werk van de zee van hem kocht, verwoordde het zo: ‘Het is alsof de zee mijn woonkamer binnenrolt. Het lééft.’
Morgen: na tien jaar bij topchef Willem Hiele trekt sommelier Shannah Zeebroek de deur dicht
U vindt de volledige reeks op standaard.be/hoegaathetmetu
‘Ik durfde niet meer te zeggen dat ik voor het Europees Parlement werk. Sommigen reageerden alsof ik haast persoonlijk deals had geregeld met de farma’