Sleutelfiguur in Congo’s democratisering
Kardinaal Laurent Monsengwo Pasinya, emeritus aartsbisschop van Kinshasa, is zondag overleden in Parijs. Hij werd 81 jaar. Monsengwo speelde een sleutelrol in de democratische opening aan het einde van Mobutu’s dictatuur in Congo.
‘Een baken van hoop en vertrouwen’: zo heeft kardinaal Jozef De Kesel gisteren een eerbetoon gebracht aan de invloedrijke Congolese kardinaal Laurent Monsengwo. ‘Een uitzonderlijk groot iemand’, reageert De Kesel in een persbericht. ‘Een man die in de turbulente politieke situatie van zijn land getuigde van moed en verantwoordelijkheidszin, en daardoor een enorm moreel gezag verwierf.’
De aartsbisschop van Kinshasa, die enkele jaren geleden op emeritaat ging, is zondag op 81-jarige leeftijd overleden in Parijs. Behalve een grote invloed in eigen land was Monsengwo ook één van de negen kardinalen die optraden als directe raadgevers van paus Franciscus, bij de hervorming van de Curie in Rome.
Maar hij gaat vooral de geschiedenis in wegens de sleutelrol die de Congolese bisschoppenconferentie (Cenco) onder zijn invloed heeft gespeeld in de democratische opening tijdens de laatste jaren van de dictatuur van Mobutu Sese Seko (19651997), zegt Congo-expert Kris Berwouts, auteur van Congo’s gewelddadige vrede. ‘Vanuit zijn functie als kerkelijk leider trad Monsengwo op de voorgrond op een heel moeilijk moment, aan het einde van het tijdperk-Mobutu. Onder zijn leiderschap sprak de katholieke kerk de brede basis van Congolese burgers aan, die op die manier bij de democratisering werden betrokken en werden gemobiliseerd’, zegt Berwouts.
Vandaag valt de rol van de katholieke kerk in Congo nog steeds niet te onderschatten. In het bijzonder uitgestrekte Centraal-Afrikaanse land, waar het aan degelijke infrastructuur en communicatie ontbreekt, vormt de kerk het enige echte netwerk dat heel de natie overspant. ‘Van in de volkswijken tot diep in de heuvels van de Kivu-streek in Oost-Congo: alleen de kerk heeft overal een voet aan de grond’, zegt Kris Berwouts. ‘De katholieke kerk bereikt erg veel Congolezen, niet alleen via de kerken, maar zeker ook via het netwerk van scholen en ziekenhuizen. Die invloed in de maatschappij voel je van aan de top van de kerk tot op het lokale niveau van parochies’, zegt Berwouts.
Daaraan ontleent ze ook haar belangrijke institutionele kracht. Tijdens opeenvolgende politieke crises bleek de katholieke kerk in Congo ook zowat de enige instelling die nog het vertrouwen genoot van het Congolese volk – katholiek of niet. ‘Het klopt dat protestantse kerken oprukken in Congo, en dat ook de islam er groeit,’ zegt de Congokenner, ‘maar tegelijk valt het toch altijd op dat protestantse leiders zich te kwetsbaar voelen om kritiek te uiten op het regime. Daarvan hebben katholieke leiders geen last. Zij staan institutioneel zo sterk dat het regime hen niet zomaar kan intimideren.’
Ook aan het einde van het regime van Joseph Kabila speelde de katholieke kerk een fundamentele rol. In december 2018, twee jaar later dan de bedoeling was, hield Congo presidentsverkiezingen, die gewonnen werden door de oppositiekandidaat Martin Fayulu. Toch werd daarna Félix Tshisekedi president. De Congolezen wisten heel goed dat dit niet het verkiezingsresultaat weerspiegelde. Maar ze waren opgelucht dat het tijdperk-Kabila was afgelopen en dat met Tshisekedi uiteindelijk toch een oppositiefiguur de nieuwe leider van Congo werd. Na de dodelijke repressie van Kabila’s machtsapparaat verkozen ze om niet massaal de straat op te trekken om tegen Tshisekedi’s aanstelling protesteren, en zo opnieuw hun leven te riskeren.
‘Monsengwo hield toen vol dat de vérité des urnes, het echte resultaat van de stembusgang, moest worden gerespecteerd’, zegt Kris Berwouts. Met die houding was niet iedereen binnen de kerk het eens. ‘Bisschoppen uit gebieden waar Tshisekedi sterk staat, stonden een stuk minder kritisch tegenover de machtsovername. Zij herinnerden eraan dat het vooral van belang was dat Kabila zou vertrekken na afloop van zijn tweede mandaat, zoals de grondwet dat voorschrijft. Door vol te houden dat de waarheid van het kieshokje moest worden gerespecteerd, werd Monsengwo in het Fayulu-kamp gezet, en als te gepolitiseerd beschouwd.’
Zo verloor Monsengwo aan gezag. ‘De kerk wilde de Congolezen verenigen rond één doel, en het verzet tegen het langer aanblijven van Kabila vooral ook geweldloos houden’, duidt de analist. ‘Het gevoel ontstond dat Monsengwo op politiek vlak verder ging dan de fragiele consensus binnen de kerk in Congo eigenlijk toeliet.’
Oppassen met Nederlands Monsengwo incarneerde in de jaren ’90 het verzet tegen de dictatuur van Mobutu, samen met de historische opposant Etienne Tshisekedi, de vader van de huidige president. Dat maakt het erg aannemelijk dat Congo niet in stilte afscheid zal nemen van de gezaghebbende kardinaal, die overigens ook goed bekend was met ons land én met het Nederlands, zegt Berwouts, die hem enkele keren heeft ontmoet. ‘Hij was natuurlijk een hoog opgeleide intellectueel. Niemand wist hoe goed zijn Nederlands nog was, maar in zijn bijzijn onder Vlamingen je zomaar iets laten ontvallen als “Oei, hij ziet er wat vermoeid uit”, was gevaarlijk. Je had het gevoel dat hem niets ontsnapte en dat de man echt álles begreep.’
‘Monsengwo was een man die in de turbulente politieke situatie van zijn land getuigde van moed en verantwoordelijkheidszin, en daardoor een enorm moreel gezag verwierf’
Jozef De Kesel
Kardinaal