Dan toch kleine barstjes in muur rond Kremlin
In Kremlin-kringen is steeds meer voorzichtige kritiek te horen op de oorlog in Oekraïne. Oligarchen morren over de economische schade, militairen zijn ontevreden over de nieuwe koers van het leger.
Een bericht op Instagram kostte Oleg Tinkov een paar miljard euro en zijn bewegingsvrijheid. Op 19 april plaatste de Russische zakenman, voormalig wielrenner, bierbrouwer en oprichter van de digitale Tinkoff Bank, een tirade over de oorlog in Oekraïne. Hij hield zich niet in: ‘De generaals, ontwakend met een kater, beseffen dat ze een shitleger hebben. Hoe kan het leger ook goed zijn als al het andere in het land shit is en verstrikt is in nepotisme en slaafse onderdanigheid?’
Een dag later, vertelde Tinkov afgelopen zondag in The New York Times, nam het Kremlin contact op met de bestuurders van Tinkoff Bank. Ze moesten alle banden met de oprichter verbreken, anders zou de bank worden genationaliseerd. Op 22 april kondigde Tinkoff Bank aan dat de naam gewijzigd werd. Tinkov verkocht zijn belang van 35 procent aan metaalmagnaat Vladimir Potanin, naar eigen zeggen voor 3 procent van de werkelijke waarde. Hij verblijft op een onbekende locatie en heeft lijfwachten ingehuurd. Hij heeft leukemie, maar vreest nu ook om een andere reden voor zijn leven.
Tinkov is een witte raaf in de Russische zakenelite. Hij staat op de Britse sanctielijst, maar is geen oligarch die zijn fortuin te danken heeft aan politieke connecties. Hij durft zich uit te spreken tegen de oorlog en is bereid om de prijs daarvoor te betalen. Slechts enkele rijke Russen maken die keuze.
Maar hoewel er van serieus protest geen sprake is, zijn er wel steeds meer kleine barstjes zichtbaar in de muren rond het Kremlin. Zo riep de loyale oligarch Oleg Deripaska op om de oorlog te beëindigen. En de topman van Aeroflot, Andrej Panov, zegde zijn baan op, vluchtte en riep zijn collega’s op tot verzet. De topvrouw van de Centrale Bank wilde ook opstappen, maar moet blijven. Onvrede over economische en militaire tegenslag kan een probleem worden voor president Poetin.
Zwijgende oligarchen
Bij het begin van de Russische invasie, op 24 februari, werd in het Westen volop gespeculeerd over mogelijk verzet van de oligarchen. Zij hadden het meest te verliezen bij economische sancties. Al snel bleek dat zo’n opstand er niet zou komen. De vrees om vermogen en vrijheid of zelfs het leven te verliezen, is te groot.
Tekenend voor de verhoudingen was de bijeenkomst van Poetin met 37 oligarchen op 24 februari. Daar drong tot hen door dat ze alles kwijt waren, zei een van de aanwezigen tegen The Washington Post. Poetin vertelde dat hij geen andere keuze had dan Oekraïne binnenvallen. Niemand protesteerde.
Kremlinkenner Catherine Belton onderscheidt twee typen oligarchen: zij die hun fortuin verwierven in de jaren 90 en zij die rijk werden nadat Poetin aan de macht gekomen was. De voorzichtige kritiek komt uit de eerste groep. Anatoli Tsjoebajs, de man die onder Jeltsin de uitverkoop van staatsbedrijven leidde, was voor Poetin speciaal gezant voor duurzame ontwikkeling. Zonder zich uit te spreken, verruilde hij Rusland voor Turkije – volgens bronnen deed hij dat uit onvrede over de oorlog in Oekraïne. Hij is de hoogste functionaris die het land heeft verlaten.
Tien anonieme gesprekspartners van de Amerikaanse nieuwssite Bloomberg, afkomstig uit regeringskringen en zakenleven, spraken recent hun vrees uit dat het Russische isolement nog jaren zal duren. Ze beschouwen de invasie als een catastrofale vergissing die twee decennia van economische groei terugdraait. Tegelijk denken ze niet dat Poetins machtspositie in gevaar is. Na de eerste schok is de bevolking gewend aan de beperkingen door de sancties, de roebel heeft zich hersteld.
Journaliste Farida Roestamova van Faridaily, eerder werkzaam voor BBC Russia en de nieuwssite Meduza, bevestigt die ‘gewenning’. Ze interviewde tientallen Russische zakenlieden en functionarissen over hun houding ten aanzien van de oorlog. Begin maart waren velen van hen ‘in shock’ of ‘in de rouw’, zegt Roestamova in een gesprek met NRC. Enkele weken later zag ze vooral berusting.
Farida Roestamova
Ze ziet de situatie niet snel veranderen. ‘Er zijn geen kritische mensen meer rond Poetin.’ Hij verkeert in isolement, met slechts enkele gelijkgestemden om hem heen. Zelfs machtige mensen beseffen dat ze geen invloed hebben en niets kunnen doen om hun zorgen aan hem over te brengen. Poetin bouwt al twintig jaar aan een systeem van totale controle.’
FSB-chef in de bak
Maar hoewel het weinig invloed heeft op de koers van Rusland, zijn er aanwijzingen dat het rommelt in de top van het Russische zakenleven. Sinds begin dit jaar kwamen al zes oligarchen onder mysterieuze omstandigheden om het leven. Er is geen aantoonbaar verband met kritiek op het Kremlin. Wel waren drie van hen verbonden aan gasbedrijf Gazprom.
Op 18 april werden Vladislav Avajev, een voormalig vicepresident van de Gazprombank, zijn vrouw en dochter dood gevonden in hun appartement in Moskou. Omdat Avajev een pistool in zijn hand had, gaat men ervan uit dat hij de dader is.
Een dag later vond de Spaanse politie de lichamen van Sergej Protosenja, voormalig directeur bij energiebedrijf Novatek, zijn vrouw en dochter in een vakantievilla in Lloret de Mar. Protosenja hing aan een touw in de tuin, zijn vrouw en kinderen lagen met steekwonden in bed. Novatek nam in een verklaring afstand van speculaties dat het ook hier om een gezinsmoord zou gaan.
Ook bij veiligheidsdienst FSB gebeuren vreemde dingen. Foreign intelligence-chef Sergej Beseda werd onlangs overgebracht naar de Lefortovo-gevangenis in
Moskou. Beseda leidde de ooit door Poetin opgerichte Vijfde Dienst, verantwoordelijk voor spionage in voormalige Sovjetrepublieken. Maar de FSB-chef faalde in Oekraïne: de informatie deugde niet en er was geen pro-Russische oppositie opgezet, een van zijn opdrachten.
Volgens onderzoeksjournalist Andrej Soldatov, kenner van de Russische diensten, geven veel militairen de FSB de schuld van de tegenslag in Oekraïne: zijn intelligence voor de legerleiding klopte niet. Zo verwachtte men dat president Zelenski meteen na de invasie naar het buitenland zou vluchten.
Het leger, schrijft Soldatov in The Moscow Times, is bovendien ontevreden over de koerswijziging die eind maart werd ingezet: de beperking tot de Donbas. De militairen zouden juist een uitbreiding van de oorlog willen, inclusief mobilisatie. Zij volgen het narratief van de Russische staatstelevisie, dat luidt: Rusland voert geen oorlog met Oekraïne, maar met de Navo.
Bij CNN voegde Soldatov toe dat Poetin mensen die tegen hem liegen, arresteert. Het is geen effectieve aanpak: uit angst gaan nog meer mensen tegen hem liegen.
‘Zelfs machtige mensen beseffen dat ze geen invloed hebben. Poetin bouwt al 20 jaar aan een systeem van totale controle’
Journaliste