Tekort aan sociaal werkers bereikt kritiek punt

Er staan vandaag vijf keer meer vacatures voor sociaal werkers open dan in 2017. Terwijl we van de ene maatschappelijke crisis naar de andere hinken, worstelt de sector met een chronisch personeelstekort.

‘We weten al vijftien jaar dat dit eraan zat te komen, maar de voorbije twee jaar heeft het tekort aan sociaal werkers een kritiek punt bereikt’, zegt Koen Hermans, professor sociaal werk aan de KU Leuven en voorzitter van het platform Sterk Sociaal Werk Vlaanderen.

Het land sleepte zich van de ene crisis naar de andere – van corona over de oorlog in Oekraïne tot de energieprijzen. Intussen steeg het aantal openstaande vacatures voor de mensen die in de eerste linie staan, in Vlaanderen van 91 in 2017 naar 516 in 2022. Dat schrijft Sociaal.net en is aan onze redactie bevestigd door de VDAB. Het gaat om meer dan een vervijfvoudiging. Ter vergelijking: het globale aantal openstaande vacatures is ook gestegen in dezelfde periode, maar daar gaat het om iets meer dan een verdubbeling.

De oorzaken zijn veelvoudig en complex. De crisissen van de jongste jaren hebben tot investeringen in de sector geleid en er zijn jobs bijgekomen. Tegelijk vertrekken er ook veel mensen, murw geslagen door de hoge werklast en de emotionele belasting die bij sociaal werk komt kijken. ‘Dat valt niet te onderschatten’, zegt professor Hermans. ‘Dit kan een keiharde sector zijn, waar je dag in dag uit wordt geconfronteerd met moeilijke en uitzichtloze situaties.’

De Vlaamse Werkbaarheidsmonitor toont een scherpe terugval van de werkbaarheid in de zorgen welzijnssector tussen 2013 en 2019. De werkbaarheid wordt gemeten aan de hand van de werkdruk, emotionele belasting en andere arbeidsomstandigheden. De coronacrisis is nog niet opgenomen in de cijfers, maar noodkreten uit de sector doen vermoeden dat de achteruitgang aanhoudt.

Van helpen naar controleren

Dat heeft ook te maken met de uitholling van het werk: ‘Wij werken met subsidies, dus de uitgaven moeten worden verantwoord. Daar komt veel registratie- en computerwerk bij kijken. Dat neemt allemaal tijd weg van wat de kern is van ons beroep: relaties opbouwen met mensen’, zegt Hermans.

‘Vooral organisaties zoals OCMW’s, waar het tekort zeer groot is, hebben het hier moeilijk mee. Bovendien is het beleid dat zij moeten uitvoeren, verschoven van een focus op rechten naar een focus op plichten. Sociaal werkers kiezen meestal niet voor deze job om mensen constant te controleren, fraudeurs te ontmaskeren of om mensen de steeds hogere eisen rond inburgeringen, leeflonen en opleiding op te leggen.’

De veroudering van de bevolking speelt de sociale sector parten. Een op de drie medewerkers is ouder dan 50. Aan de andere kant van het spectrum gaat het aantal afgestudeerden sociaal werk erop achteruit. In 2017 studeerden er nog 1.629 nieuwbakken sociaal werkers af. In 2021 is dat gedaald tot 1.321. Toch is er licht aan het einde van de tunnel: de interesse in de opleiding neemt toe. Aan de Hogeschool Gent alleen al is het aantal inschrijvingen tegenover vorig jaar met 82,7 procent gestegen. Al zal het nog drie jaar duren voor die studenten op de arbeidsmarkt terechtkomen.

Zijinstroom uit andere sectoren kan verlichting brengen. De Centra voor Algemeen Welzijnswerk (CAW) zeggen flexibeler te willen omgaan met diplomavereisten. Mensen die het wat moeilijker hebben om een klassiek bachelordiploma te halen, moeten via een graduaatsopleiding of afstandsonderwijs toch een plaats in de sociale sector kunnen bemachtigen.

‘Daarvoor is het onontbeerlijk dat we de invulling van sommige jobs herbekijken. De instromers uit de graduaatsopleiding kunnen een enorme ontlasting voor de administratieve taken betekenen’, zegt Andy De Brabander, lector aan de HoWest. ‘Maar bij de OCMW’s moet je nog altijd een klassiek diploma maatschappelijk werk voorleggen, al heeft Vlaams minister voor Lokale Besturen Bart Somers (Open VLD) al aangegeven dat die vereisten ter discussie staan om flexibiliteit mogelijk te maken.’

De Vlaamse Zorgambassadeur heeft al gezegd dat ze van het tekort aan sociaal werkers een aandachtspunt zal maken. De Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten (VVSG) maakt werk van een campagne om sociaal werk aantrekkelijker te maken. En de VDAB onderzoekt of maatschappelijk werker op de lijst van knelpuntberoepen moet terechtkomen.

Maar er zullen nog meer inspanningen nodig zijn. ‘Wij kunnen niet dezelfde lonen of extralegale voorwaarden bieden als andere sectoren’, zegt Lieve Vermeire, hrdirecteur voor CAW Oost-Vlaanderen. ‘We moeten alternatieve manieren zoeken om het personeelsverloop te beperken.’

Op naar privatisering?

Vijf procent van de vacatures voor sociaal werker staat bij de CAW’s permanent open. Veel van die functies zijn tijdelijke contracten, die projectmatig moeten worden ingevuld. ‘We proberen die jobs duurzamer en aantrekkelijker te maken. En we hebben wel wat te bieden qua zingeving in de job, en ook inzake welzijn en flexibiliteit’.

Sterk Sociaal Werk Vlaanderen wil vermijden dat de verschillende partners elkaar het gras voor de voeten wegmaaien. ‘Als iedereen in dezelfde kleine vijver blijft vissen en elkaar beconcurreert, gaan we er als sector op achteruit’, zegt Femke Dewulf, lector Sociaal werk aan de Hogeschool Gent.

Als het tij niet wordt gekeerd, ligt vermarkting en privatisering van de sociale sector om de hoek. ‘We zijn daar niet ver van verwijderd’, zegt Dewulf. ‘Steden en OCMW’s overwegen nu al om een openbare aanbesteding uit te schrijven om hun personeelstekort op te vangen.’

Heleen Debeuckelaere

‘Dit kan een keiharde sector zijn, waar je dag in dag uit wordt geconfronteerd met moeilijke en uitzichtloze situaties’

Koen Hermans Professor sociaal werk