Is de Russische taal dan schuldig aan de oorlog?

Als de oorlog in Oekraïne ooit stopt, begint er geheid een burgeroorlog, schrijft Johan de Boose. Toch als de Russische taal en cultuur er daadwerkelijk worden gecanceld.

Terwijl ik in The Guardian las dat Oekraïne ernstig overwoog om de Russische taal, literatuur en muziek wettelijk aan banden te leggen, werd er aangebeld. Op de drempel trof ik drie mannen in overall aan: twee Oekraïners en één aannemer van onduidelijke afkomst. Ze vroegen mijn naam en zwaaiden met een A4-tje. Aangemoedigd door mijn hoofdknik sjouwden ze een arsenaal slijpmachines, zaagtafels en drilboren over mijn Perzische vloerkleed naar binnen.

Een half uur later was mijn huis herschapen in een bouwwerf. Ik realiseerde me dat er over pakweg een jaar nog steeds stof onder mijn voeten zou knerpen. Ik was natuurlijk voorbereid op het ergste. Ik had alles ingepakt in oude gordijnen, vooral mijn collectie Russische boeken, want ik wilde geen

geopolitiek dispuut dat de verfraaiing van mijn raamkozijnen in het gedrang zou kunnen brengen.

Russisch woordenboek

Drie kwartier later klampte de aannemer van onduidelijke afkomst me aan. Hij had tussen de kieren van mijn gordijnen een Russisch woordenboek opgemerkt en wilde daar meer over weten. Ik voelde me betrapt. Ik legde bijna verontschuldigend uit dat ik Russisch heb gestudeerd. Taalkunde en literatuur. Hij grinnikte. ‘Ik ben toevallig een Rus’, zei hij.

Uit het hart van de bouwwerf klonk inmiddels het vrolijke gepraat van de Oekraïners. Mijn halve gevel was al ontmanteld alsof er een granaat was ingeslagen. Zo ging het de hele dag door. Ik zal niet beweren dat we vrienden werden, maar het scheelde niet veel, ik had nog nooit zo’n blijhartig trio gezien. Ze communiceerden in het Russisch, ik deed graag mee.

Grensland Oekraïne

Ik verdiepte me weer in The Guardian. Het ging om een wet, die alleen nog door de president-acteur moest worden ondertekend. Een wet tegen het Russisch, eigenlijk tegen de Russen, niet tegen de Oekraïense Russen, en tegen boeken van na 1991, en tegen liedjes van Russen op de radio, niet tegen Russische boeken en Russische liedjes welteverstaan. Ik begreep er niets van, en ik was niet van plan om uitleg te vragen aan mijn nieuwe vrienden, die intussen lachend het halve huis hadden gesloopt.

Hoe kun je een taal, een boek, een liedje verbieden, terwijl die taal intrinsiek verbonden is met de ontstaansgeschiedenis van je land en je cultuur? Hoe kun je een schrijver publicatieverbod opleggen omdat hij op een andere bodem ter wereld is gekomen? Ook vertalingen in het Russisch moeten eraan geloven, zegt The Guardian. Hoe kun je een vertaling verbieden in een taal die door 30 procent van de bevolking wordt gesproken? Is die taal soms schuldig aan de oorlog?

Mijn goede vriend O., een Russischtalige Oekraïner uit Odessa, de hoofdstad van de humor, laat me weten dat ik me geen zorgen hoef te maken, maar ik kan het niet laten. Hoort het Russisch niet gewoon bij Oekraïne zoals het Oekraïens, het Pools, het Jiddisch, het Wit-Russisch en het Krimtataars? Oekraïne betekent letterlijk grensland, omdat het land op een kruispunt ligt van diverse culturen. Geopolitiek gezien is dat rampzalig, want oost en west gebruiken het als voetveeg, maar cultureel gezien is het interessant. Laat het multi-etnische karakter van Oekraïne in vredesnaam (!) niet verloren gaan.

Cancelcultuur = censuur

Als je het Russisch verbiedt omdat het de taal is die gesproken wordt door de aan ziekelijk imperialisme lijdende indringer, ken ik nog wel een paar talen die zo’n verbod mogen krijgen. Het Duits bijvoorbeeld, ik hoef zelfs niet uit te leggen waarom, of toch? Het Engels, nu we toch bezig zijn. Het Frans, hopla. Om het Nederlands niet te noemen, zie het bloedige koloniale verleden. Iedere taal moet weg.

Mijn vriend O. wijst me op de kleine lettertjes van de wet: de schrijver of chansonnier moet de Russische agressie openlijk afkeuren. Dat klinkt redelijk, maar ik vrees dat men er de kantjes van af zal lopen en dat het zal uitdraaien op een hetze tegen de Russische taal, voor zover dat nu al niet het geval is, ook buiten Oekraïne. Ik vrees voor een oprukkende patriottische cancelcultuur, een woord dat

Russischtaligen uit Oost-Oekraïne volgen

eigenlijk synoniem is met censuur.

Volgens mijn vriend O. is elk discours over Oekraïne een wandeling door een mijnenveld. Voor je het beseft heb je een boobytrap geactiveerd. Het is al te laat: ik sta midden in het veld, ik kan geen kant meer op zonder risico te lopen.

Je kunt ook zeggen: ach, het zijn maar boeken, het zijn maar liedjes. In dat geval is mijn hele leven maar een leven in dienst van de kunst. Cancel mij maar

Symbolische mist

Het stof hangt inmiddels in grauwe, toxische wolken in alle kamers. Ik heb mijn laptop dichtgeklapt om het toetsenbord te sparen, en ik luister geamuseerd naar het grappende trio, dat niet lijkt te beseffen wat voor mooie uitzondering het vormt.