‘Bolsonaro zal verdwijnen, maar het bolsonarisme niet’

Slaagt het democratische front rond de linkse oud-president Lula da Silva erin de extreemrechtse Jair Bolsonaro zondag in de eerste ronde te verslaan? Aan de vooravond van de Braziliaanse presidentsverkiezingen is de spanning te snijden, maar één ding is zeker: na vier jaar Bolsonaro wordt het aartsmoeilijk om de bladzijde om te slaan. HoedestructiefwasvierjaarBolsonarovoorBrazilië?

Jair Bolsonaro heeft zich van meet af aan aangediend als de verdediger van de economie, het christendom en de conservatieve waarden. Meer dan welke andere president sinds de terugkeer naar de democratie (1985) omringde hij zich met militairen, die hij zowel ministerportefeuilles als sleutelposten toekende. Bolsonaro versoepelde ook de wapenwet, waardoor het aantal wapens in handen van burgers exponentieel toenam: van 117.000 in 2018 naar 673.000 vandaag. Zo lieten veel Lula-militanten zich tijdens de voorbije campagne liever niet zien in een rood T-shirt, omdat ze bang waren om door Bolsonaro-aanhangers beschoten te worden.

Toch zijn het minder de haattaal aan het adres van etnische of seksuele minderheden, de verwoesting van het leefmilieu, de explosie van armoede en honger of de fakenewsschandalen die Bolsonaro zijn tweede mandaat zullen kosten, dan wel de rampzalige afhandeling van de covid-crisis in zijn land. Eerst minimaliseerde het staatshoofd het virus en schoffeerde hij de wetenschappers. Vervolgens wilde hij ook absoluut niet weten van lockdownmaatregelen, en toen toonde hij zich ook nog tegenstander van het covid-vaccin. Alles samen vielen in Brazilië ruim 680.000

covid-doden, een van de hoogste landencijfers ter wereld.

WelkeschadeheeftBolsonaroinhetAmazonewoudaangericht?

In de aanloop naar zijn eerste verkiezing, vier jaar geleden, maakte Bolsonaro zich sterk dat hij Brazilië uit de klimaatakkoorden van Parijs zou terugtrekken, het ministerie van Leefmilieu zou opdoeken en het aantal beschermde natuurgebieden zou reduceren. Hoewel van die eerste belofte niets in huis kwam, spreken de cijfers boekdelen: alleen al in de eerste helft van dit jaar verdween volgens het Nationaal Instituut voor Ruimteonderzoek (Inpe) 3.980 vierkante kilometer regenwoud, de grootste oppervlakte per maand in zes jaar tijd. Wetenschappers gaan ervan uit dat 17 tot 20 procent van het Amazonewoud onherroepelijk verloren is. Vanaf 20 tot 25 procent dreigt een dieback – het moment waarop het tropisch vochtige klimaat omslaat naar een droog klimaat. Onder Bolsonaro is de ontbossingssnelheid met 75 procent toegenomen in vergelijking met tien jaar geleden.

Vandaag vrezen veeboeren en houthakkers in het Amazonewoud een herstel van de striktere wetgeving van vóór Bolsonaro, en dus pikken ze nog mee wat er mee te pikken valt: in de voorbije maand september werden er liefst twaalfduizend brandhaarden aangericht. Een historisch record werd op 22 augustus opgetekend: in één dag tijd braken toen volgens satellietbeelden 3.350 bosbranden uit.

Bolsonaro stemde zijn beleid af op zijn wereldbeeld: daarin blijkt het Amazonewoud in de eerste plaats een wingewest. Op de internationale markt blijft de vraag naar soja en biefstuk reusachtig, de export van die producten leverde Brazilië in 2020 35 miljard dollar op.

Ook de inheemse bewoners van het Amazonewoud kregen het hard te verduren: velen moesten op de vlucht omdat ze met de dood bedreigd werden en hun voorouderlijke gronden illegaal in beslag werden genomen. Vorig jaar vroeg een coalitie van inheemse groepen het Internationaal Strafhof in Den Haag een zaak

Bolsonaro groet zijn aanhangers.

tegen Jair Bolsonaro te openen, voor genocide en misdaden tegen de menselijkheid.

HoekomthetdatBolsonarotochnogzoveelkiezerslokt?

Meerdere groepen kiezers hebben zich aan Jair Bolsonaro vastgeklonken. ‘De belangrijkste daarvan zijn de evangelische christenen (31 procent van de bevolking in 2020, red.)’, zegt politicoloog Vinícius Rodrigues Vieira van FAAP, een universiteit in São Paulo. ‘Zij willen een overheid die garant staat voor wat zij als basis van de samenleving beschouwen: het traditionele, heteroseksuele gezin met kinderen. In de favela’s blinkt de staat uit in afwezigheid, de evangelische kerken leveren er cruciaal sociaal werk dat mensen van de drank afhoudt, mannen hun vrouwen minder vaak doet slaan, enzovoort. Politiek had die erg conservatieve groep nog geen onderdak, Bolsonaro heeft hen dat gegeven.’

Ook historicus en Brazilië-kenner Johan Verberckmoes (KU Leuven) stipt de groeiende kracht van de evangelische christenen aan. ‘Maar hun succes is een structurele factor, niet het werk van Bolsonaro. Zij zijn inderdaad erg conservatief en zullen na Bolsonaro voor conservatieve politici blijven kiezen, wie dat ook zijn.’

Hoewel de stedelijke grootverdieners volgens peilingen massaal voor Lula zullen stemmen, zit ook in die groep nog stemmenpotentieel voor Bolsonaro, denkt Rodrigues Vieira. ‘Het gaat om kiezers die profiteren van de relatief goede macroeconomische cijfers van de voorbije maanden, en die volstrekt geen solidariteit voelen met de armste Brazilianen. Een groep die daar in de rurale gebieden bij aansluit, is die van de agro-industrie. Die heeft alle baat bij een zwakke milieuwetgeving.’

‘En dan heb je nog de babyboomers, die vandaag tussen de 50 en 70 jaar oud zijn en de militaire dictatuur nog hebben meegemaakt’, zegt Rodrigues Vieira. ‘Zij hebben nostalgie naar de Chinese groeicijfers uit dat tijdperk en koesteren een soort Make Brazil Great Again-gevoel.’

Al die kiezerssegmenten kreeg Bolsonaro verenigd rondom een soort reactionaire afkeer van links. ‘Alles wat ook maar enigszins progressief of liberaal is, noemen zij communistisch.’

IsBraziliësindsBolsonaroeenanderlandgeworden?

Volgens Verberckmoes droomde Bolsonaro ervan zijn stempel op Brazilië te drukken zoals Donald Trump dat in de VS heeft gedaan. Toch valt nog te bezien of dat wel lukt. Zo kreeg de Braziliaan, anders dan Trump, maar weinig greep op het Hooggerechtshof, waardoor hij ook niet jarenlang op de wetgeving zal blijven wegen.

Bovendien heeft Brazilië niet twee, maar vele tientallen politieke partijen. Allianties wisselen elkaar op die manier snel af. ‘Een partij die een president steunt,’ zegt Verberckmoes, ‘kan hem gauw weer afvallen en zijn basis kleiner maken. Die soepelheid dwingt een president dan ook om voortdurend compromissen te sluiten, wat zijn slagkracht kleiner maakt.’

Veruit de belangrijkste erfenis van Bolsonaro wordt misschien wel de wijze waarop hij het aanzien van Brazilië in de wereld verkwanseld heeft, zegt Verberckmoes. ‘In het kader van een mogelijke hervorming van de VN-Veiligheidsraad was Brazilië onder Lula en Dilma Rousseff een heel serieuze kanshebber voor een permanente zetel. Dat moment is nu helemaal voorbij. Als Lula voor de derde keer president wordt, zal hij het moeilijk krijgen om de internationale geloofwaardigheid van Brazilië weer op te krikken.’

PleegtBolsonaroeenputschalshijverliest?

Bolsonaro zegt dat ‘als de verkiezingen schoon en transparant verlopen’, hij het resultaat ‘zal respecteren’. In werkelijkheid doet de president het elektronisch kiessysteem als onbetrouwbaar af en richt hij zijn pijlen op de onafhankelijke kiesinstanties. Ook zinspeelt hij volop op geweldscenario’s als hij niet herkozen wordt. Het grote aantal wapens dat onder Bolsonaro-aanhangers circuleert en het feit dat de president het idool is van de lagere militaire en politie-echelons, deden de vrees voor een staatsgreep hand over hand toenemen.

‘Een van de groepen kiezers die Bolsonaro nog steunt, zijn de babyboomers. Zij hebben de militaire dictatuur nog meegemaakt, hebben nostalgie naar de Chinese groeicijfers uit dat tijdperk en koesteren een soort Make Brazil Great Again-gevoel’ ViníciusRodriguesVieiraPoliticoloog