Bronrivier Amazone krijgt rechten
In Peru heeft de rivier Marañón, een bron van de Amazone, een erkenning als rechtspersoon gekregen. Zo hopen de inheemse Kukama de olievervuiling te doen stoppen. Wereldwijd groeit het aantal initiatieven om de natuur rechten te geven. Hoe zinvol is dat?
De Marañón, een van de belangrijkste rivieren die mee de Amazone vormen, stroomt over een lengte van 800 kilometer door Peru. Sinds vorige maand is ze ook erkend als rechtspersoon. Een rechter in Peru kende de rivier en haar zijrivieren meerdere rechten toe, meer bepaald “om te stromen”, “om in een gezond ecosysteem te bestaan”, “om vrij van alle besmetting te stromen”, maar ook “om hersteld te worden”, en het recht “op bescherming, behoud en herstel” en “biodiversiteit”. Het is de tweede keer dat een rivier die juridische status krijgt.
De erkenning kwam er na een jarenlange strijd van vijf inheemse
Kukamavrouwen die langs de Marañón wonen. Voor de Kukama is de rivier een levend wezen, een thuis voor allerlei levensvormen, waaronder hun voorouders. Ze pikken de vervuiling door olielozingen niet meer en spanden een rechtszaak aan tegen de staat Peru en het vervuilende staatsoliebedrijf. Met steun van het Earth Law Center, een ngo die ijvert voor de rechten van de natuur, hebben ze de zaak gewonnen: de rechter erkende de rechten van de rivier en haar intrinsieke waarde.
Een rivier als rechtspersoon krijgt afdwingbare rechten. Als voogd kunnen de Kukama de rivier vertegenwoordigen en in naam ervan wettelijk voor haar rechten
opkomen. De vrouwen bekwamen ook de oprichting van een bassinraad die de inheemse bevolking betrekt bij beslissingen over het behoud en de bescherming van de rivier. Voorts moet het oliebedrijf zijn milieuplan bijsturen en de lekkende oliepijplijn die al jaren de Marañón vervuilt, beter onderhouden.
Moeder Aarde
Het is niet de eerste keer dat een stuk natuur rechten krijgt. Wereldwijd lopen er meer dan vierhonderd initiatieven om rivieren, meren, bergen of bossen te erkennen als rechtspersoon. In 2017 was de Whanganui in Nieuw-Zeeland de eerste rivier ter wereld die een erkenning als rechtspersoon kreeg. Er ging een strijd van 140 jaar aan vooraf door inheemse Maoristammen. Een ander voorbeeld is Ecuador, waar de rechten van Pachamama, letterlijk: ‘Moeder Aarde’, zelfs in de grondwet is verankerd. In 2022 kreeg de zoutwaterlagune Mar Menor in de buurt van het Spaanse Murcia dan weer de Europese primeur. Met steun van zeshonderdduizend burgers kende Spanje de lagune het recht toe om “te bestaan als ecosysteem en natuurlijk te evolueren.” De ontwikkeling van de kust en de lokale landbouw had geleid tot het massaal uitsterven van marien leven. De erkenning als rechtspersoon zou het bedreigde ecosysteem beter moeten beschermen.
Helpt die status ook echt? De Nederlandse krant NRC vroeg het aan Ned Tapa, de Maorileider die de erkenning voor de Whanganuirivier verkreeg, bij het vertonen van de documentaire I am the river, the river is me. Tapa’s grootvader maakte deel uit van de eerste Maori die de zaak aankaartten bij de rechter. Volgens Tapa waren “veel mensen toch anders gaan kijken naar de rivier”. “Er gebeurt niets zonder dat het aan de juiste mensen is voorgelegd. Uiteindelijk gaat het erom dat we samen voor de rivier zorgen. Ook niet-Maori zijn meer begaan met het lot van onze natuur. De rivier is nu schoon, mensen ruimen hun afval op.”
Milieuwetgeving
Toch biedt de erkenning van de natuur als rechtspersoon niet noodzakelijk een snelle oplossing, nuanceert professor milieurecht Hendrik Schoukens (UGent) die net een boekje uitbracht, Rights of nature in Europe: encounters and visions. Hij noemt zichzelf een “kritische voorstander”. “In het klassieke rechtssysteem kon je geen claim indienen voor schade aan de natuur, omdat de natuur geen persoonlijke schade kon lijden. Alleen een mens of een bedrijf kon dat. Door een rivier rechtspersoonlijkheid te geven, kunnen voogden dat in naam van de rivier wél. Dat is een verbetering tegenover vroeger.”
Alleen kun je vandaag in heel wat Europese landen wél al natuurschade aankaarten via uitgebreidere milieuwetgeving. “Milieuverenigingen kunnen nu ook al naar de rechter stappen om natuur te beschermen of vergunningen aan te vechten. Denk aan de stikstofcrisis. Dat gaat niet over schade aan de mens, maar over schade aan de intrinsieke waarde van een natuurgebied. Zestig jaar geleden was het ondenkbaar om dat aan te kaarten.”
Zelfde uitdagingen
Voor de Kukama is de rivier een levend wezen, een thuis voor allerlei levensvormen, waaronder hun voorouders
Dat de rechten vooral toegekend worden in landen met een inheemse bevolking is niet vreemd, zegt Schoukens. “Waar de westerse wereld de mens toch nog veel buiten of boven de natuur plaatst, zien de Maori’s of Kukama de mens als onderdeel van de natuur. Die rechten toekennen is dan logischer.” De erkenning maakt het niet per se makkelijker. “De uitdagingen blijven dezelfde als bij het klassieke milieurecht: hoe dwing je die rechten af? Wat vind je aanvaardbaar, wat doe je met bestaande vergunningen? Het maakt het debat wel eerlijker: je maakt expliciet wélke rechten je tegenover elkaar afweegt. Die van de natuur versus die van de industrie bijvoorbeeld.”
Het staatsoliebedrijf in Peru gaat overigens in beroep. Volgens hen is de toekenning van rechten aan de Marañón niet nodig omdat de schade al op andere manieren aangekaart kan worden. Dat de vervuiling hiermee stopt, is dus nog niet zeker.