“Ik denk dat veel Wit-Russen juist minder snel gaan protesteren door mijn memes”
Vanuit Polen maakt Igor Kot kritische memes over zijn thuisland Wit-Rusland. “Een kritische post liken geeft mensen het gevoel dat ze zich hebben verzet tegen het regime. Dat klopt niet.”
“Humor is de beste manier om met iets om te gaan. Zeker als de dingen shit zijn”, zegt Igor Kot (*) laconiek. Hij gebruikt het woord vaak als het over zijn thuisland WitRusland gaat. “Hoe moet ik het zeggen? De wetteloosheid beschrijven? De armoede? Samengevat: shit.”
Met slecht beleid kan je het best lachen, vindt Kot. Het is de reden waarom hij in 2020 het land moest verlaten: de memes van het collectief Tea With Raspberry Jam (Belteanews), waar Kot deel van uitmaakt, waren te kritisch voor president Aleksandr Loekasjenko. Na de laatste schijnverkiezingen in 2020 kwam er massaal protest op gang tegen de president. De posts van Belteanews over die manifestaties bereikten zo’n 3 miljoen Wit-Russen.
Kot wil het geen activisme noemen, maar Loekasjenko dacht er anders over. Belteanews volgen is verboden en Kot moest halsoverkop naar Polen vluchten. Terugkeren naar Wit-Rusland zou een gevangenisstraf betekenen. We spreken de dertiger wanneer hij op een symposium aan de KU Leuven komt spreken.
Waarom mag ik je geen activist noemen?
“Ik ben niet degene die op straat mijn leven riskeert. Tijdens de betogingen in 2020 hebben we niet opgeroepen tot protest. We hebben gemeld dat het ging gebeuren, beschreven hoe het eraan toeging. In Wit-Rusland worden manifestanten opgepakt. Iemand daartoe aanzetten, terwijl je niet kan helpen als diegene wordt gearresteerd, dat is een verantwoordelijkheid die ik niet wil dragen.”
Is publiekelijk kritiek uiten op je overheid dan geen activisme?
“Misschien. Mij ging het in de eerste plaats om kunnen lachen met de absurditeit van de situatie. Humor is het beste tegengif tegen onmacht. Ik denk trouwens ook dat heel wat Wit-Russen er juist minder snel door gingen betogen. Een kritische post liken, geeft mensen het gevoel dat ze zich hebben verzet tegen het regime. Maar erkennen dat een situatie niet oké is, is nog geen activisme.”
Voor je in 2014 met Tea With Raspberry Jam begon, werkte je voor een online nieuwssite. Waarom koos je daarna voor memes?
“Ik ben geen enorm tekentalent, anders waren het cartoons geweest. Als journalist moet je onpartijdig nieuws brengen, dat vond ik moeilijk. In memes en cartoons zit altijd een mening. Memes zijn, net als cartoons, een toegankelijke manier om iets over te brengen. Zeker aan een jongere generatie.”
“Vóór 2020 was het een van de veiligste manieren om kritisch te zijn. Toen we in 2014 met Belteanews begonnen, werd het oogluikend toegelaten, zolang we Loekasjenko niet openlijk aanvielen. Enkele maanden voor de presidentsverkiezingen in 2020 veranderde alles. Online media werden geviseerd: in mei werd blogger Sergej Tichanovski opgepakt, in juni Igor Losik. Iedereen kon de volgende zijn. Zoals velen, besloten mijn vrouw en ik te vluchten.”
Hoe moeilijk is het nu om je werk voort te zetten?
“Ik onderhoud de kanalen sinds 2020 vanuit Polen. Sinds Belteanews verboden is, volgen en ontvolgen mensen ons regelmatig, maar het blijft lastig. De verhuizing is vooral persoonlijk moeilijk geweest. Ik heb een tijd antidepressiva genomen. Mijn dochter, die ondertussen anderhalf is, heeft geen nationaliteit. We hebben nog geen permanente verblijfsvergunning hier, onze dochter is ‘een kind van de wereld’. Die uitzichtloosheid is soms moeilijk. De inval van Rusland in Oekraïne heeft het lot van Wit-Rusland bezegeld. Loekasjenko heeft voor Rusland gekozen.”
Hoe kijken Wit-Russen naar de oorlog in Oekraïne?
“Ik schat dat zo’n 30 procent voor de oorlog is, 30 procent tegen en dat 40 procent gewoon verder wil met zijn leven. Maar wie zal het zeggen, er zijn geen onafhankelijke peilingen. De meeste Wit-Russen groeien op met een geromantiseerd beeld van Rusland. Veel televisieprogramma’s zijn Russisch, Russisch is de taal van de stad, de toekomst, Wit-Russisch die van het platteland. Tot mijn vijftiende had ik ook een geïdealiseerd beeld van Rusland. Mede door het internet ben ik gaan beseffen wat dat gedeelde verleden inhield. Voor de generatie van mijn grootouders is dat anders. Accepteren dat je wereldbeeld gebaseerd is op propaganda van de SovjetUnie, is moeilijk.”
“In onze memes zijn we heel lang enkel pro-Oekraïens geweest. We hadden het gevoel dat we alleen die kant mochten belichten, omdat er zoveel leed is. Daar zijn we van afgestapt. Echte vrijheid betekent dat je met dingen kunt lachen, ook al kwetst dat mensen.”
“In onze memes zijn we heel lang alleen pro-Oekraïens geweest. We hadden het gevoel dat we alleen die kant mochten belichten, omdat er zoveel leed is. Daar zijn we van afgestapt”
Mag je lachen met het leed van Oekraïners?
“Humor moet altijd kunnen, al zal ik nooit een meme over Gaza maken. Ik ken de geschiedenis van dat conflict niet, de grens tussen grappig en ongepast zou ik niet kunnen inschatten. Ik zou ook bang zijn om foute informatie te verspreiden. Een meme mag kwetsen, maar dat mag dat niet het doel zijn.”
Wat is het doel dan wel?
“In de eerste plaats, lachen. Worden ze aan de rollende band gemaakt om je politieke of ideologische tegenstander te schaden, dan krijgen ze een andere functie. Ik ben er geen voorstander van. Als ik jullie berichtgeving over Dries Van Langenhove lees, denk ik dat daar zo’n doel speelt, al is dat als buitenstaander moeilijk in te schatten. Over de intentie van een afzonderlijke meme is niks zinnigs te zeggen, pas uit een verzameling kun je iets afleiden. Tegelijk ken ik het gevaar van dat soort oordelen.”
* Igor Kot is een schuilnaam, zijn echte naam is bekend bij de redactie