Een late vijg stilt de honger
We staan met een groep van een twintigtal mensen in de miezerende regen in Oostende. We kijken naar het beeld van Leopold II op de promenade die het land van de zee scheidt. Links van Leopold reiken Congolezen naar ‘hun’ leider. Een van hen mist een hand, alsof het brons van de kunstenaar plotseling op was. In 2004 werd de hand van de bronzen Congolees afgehakt door een actiegroep, om excuses te eisen voor de koloniale vreselijkheden.
Moussa Don Pandzou, onze begeleider in Oostende, brengt in herinnering dat koning Filip in 2020, en opnieuw in 2022, diepste spijt betuigde over de koloniale gruwel in Congo. Die spijtbetuiging viel niet bij iedereen in goede aarde. Het is goed dat leed op die manier erkend wordt, maar tegelijk werd ook hardop gevraagd: wat hebben we eigenlijk aan spijt? Is spijt niet altijd vijgen na Pasen?
Die onvrede raakt aan de kern van wat de socioloog Nicholas Tavuchis het paradoxale karakter van verontschuldigingen noemt. Een uitdrukking van spijt kan het gedane leed niet ongedaan maken, en toch wordt spijt als een belangrijke stap ervaren richting herstel of verzoening. Dat laatste uit zich in wat professor rechtsgeleerdheid Roy L. Brooks “ons tijdperk van verontschuldigingen” noemt. Iedereen zegt tegenwoordig sorry. Bart De Pauw biedt excuses aan voor zijn wangedrag. De VRT verontschuldigde zich vervolgens voor het uitstellen van de documentaire over de zaak-De Pauw. De actrice Blake Lively zei sorry voor het posten van grapjes over de verdwijning van Kate Middleton, nu we de echte reden van haar afwezigheid kennen. De Belgische bisschoppen verontschuldigden zich voor het misbruik in de kerk.
Wat maakt dat de ene sorry bijdraagt aan verzoening, terwijl de andere voelt als vijgen na Pasen? De politicologe Mihaela Mihai destilleerde
Een goede spijtbetuiging kan, net door de erkenning dat ze eigenlijk te laat komt, het begin zijn van herstel
uit het werk van verschillende onderzoekers vijf criteria voor een goede sorry. Een verontschuldiging moet een uitdrukking van spijt inhouden, er moet erkenning zijn van het gedane leed, er moet een aanvaarding zijn van verantwoordelijkheid, er moet een belofte zijn om het gedrag niet te herhalen of verder te zetten, en er moet een aanbod komen van herstel. Stel dat ik zonder goede reden veel te laat kom op een afspraak, dan ziet een goede sorry er volgens de criteria van Mihai ongeveer zo uit: het spijt me dat je moest wachten, ik ben te laat vertrokken, ik kijk de volgende keer beter op de klok, kan ik iets doen om jouw verloren tijd goed te maken?
Het onbevredigende aan spijtbetuigingen zoals die van de koning is dat ze maar aan twee van de criteria van Mihai voldoen: er is spijt, en er is erkenning van leed, maar daar houdt het op. Moussa Don Pandzou maakte tijdens onze wandeling ook het onderscheid tussen sorry zeggen en spijt betuigen. De koning heeft zich helemaal niet verontschuldigd. Dat is bewust, want als je sorry zegt, impliceer je in zekere zin de vijf elementen van Mihai. Wie sorry zegt en vervolgens niet ook verantwoordelijkheid neemt, wordt terecht teruggefloten. Zoals Conner Rousseau die sorry zei voor zijn racistische uitspraken, maar in een adem ook de alcohol de schuld gaf.
De filosofe Sara Ahmed, die onderzoek deed naar verontschuldigingen in de context van klachten aan de universiteit, beschrijft hoe excuses vaak een bureaucratische “box ticking exercise” zijn, een oefening in vakjes afvinken, die meer doet voor het imago van de persoon die zich verontschuldigt dan voor het slachtoffer. Een verontschuldiging die niet verontschuldigt, noemt Ahmed dat. Het tijdperk van verontschuldigingen lijkt soms in die performatieve richting te gaan. Iedereen en zijn moeder strooit met sorry’s als rituele boetedoening. “Zeg, sorry hè, mea culpa, ik ga hier eventjes door het slijk.” De oprechtheid is vaak ver te zoeken. Dan is sorry niet alleen vijgen na Pasen, maar zelfs schadelijk, omdat de excuses als een vrijstelling worden gezien van verdere actie. ”Ik heb toch sorry gezegd?”
Een goede spijtbetuiging kan, net door de erkenning dat ze eigenlijk te laat komt, het begin zijn van herstel. Spijt komt misschien net als vijgen na Pasen altijd te laat, maar ook een late vijg kan het begin zijn van gestilde honger. Alleen moeten we ons dan wel afvragen: wiens honger wordt met die sorry eigenlijk gestild? Die van de sorry-zegger, of die van het slachtoffer?
Martha Claeys is filosofe. In ‘Vijgen na Pasen’ schrijft een auteur iedere dag van de paasvakantie over iets wat te laat lijkt te komen om nog zin te hebben.