Wat als democratie botst met mensenrechten?

Als democratie op gespannen voet komt te staan met mensenrechten, ontstaan er interessante dilemma’s. Dat blijkt wel uit de reacties in de Zwitserse pers op de veroordeling van Zwitserland door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Zwitserland heeft zich tot doel gesteld de CO2-uitstoot tegen 2030 met 50 procent te verminderen. In 2021 organiseerde de regering een referendum over de vraag of het klimaatbeleid verstrengd moest worden. Nee, antwoordde 52 procent. Twee jaar later ging 59 procent wel akkoord met het plan om in 2050 klimaatneutraal te worden. Maar die democratische oefeningen zijn van geen tel, oordeelden de rechters in Straatsburg. Het beleid moet wel degelijk verstrengd worden, ter bescherming van de mensenrechten.

“Activistische rechtspraak, die veel verder gaat dan een redelijke bescherming van de mensenrechten”, oordeelde de conservatieve Neue Zürcher Zeitung. “Als een rechtbank het klimaatbeleid gaat bepalen, staat de democratie onder druk”, meende de centrumlinkse Tages-Anzeiger.

De rechters in Straatsburg zien dat anders. Ze gaan ervan uit dat artikel 8 van het mensenrechtenverdrag het universele recht omvat “op bescherming door de overheid tegen nadelige effecten van klimaatverandering op het leven, de gezondheid, het welzijn en de levenskwaliteit van individuen”. Zwitserland moet de strijd tegen de klimaatverandering opvoeren.

Interessant is dat niet alle rechters dat vinden. In Zwitserland werd de zaak door het Hooggerechtshof afgewezen, maar ook in Straatsburg ging een van de zeventien rechters slechts gedeeltelijk akkoord. Met deze uitspraak hebben rechters een nieuw mensenrecht gecreëerd, stelt de Brit Tim Eicke in een dissenting opinion. De uitspraak zou de strijd tegen de klimaatverandering volgens hem wel eens kunnen bemoeilijken in plaats van vergemakkelijken.

Een eerste effect van deze uitspraak kan zijn dat overheden kwetsbaarder worden als ze ambitieuzere doelen nastreven. Naarmate de doelstellingen scherper geformuleerd worden, groeit de kans dat ze niet worden gehaald, en daarmee het risico om veroordeeld te worden. Een tweede effect is dat het draagvlak voor klimaatmaatregelen kan afnemen. Als rechters een meerderheid van de bevolking op haar plaats zetten, dwingen ze de regering in feite tot een zelfmoordactie. Beleid doordrukken dat geen meerderheid heeft, wordt in het stemhokje meestal afgestraft. Vorig jaar gingen de Zwitsers naar de stembus. De rechts-populistische SVP won 9 zetels, de twee groene partijen verloren er samen 11.

Als rechters een meerderheid van de bevolking op haar plaats zetten, dwingen ze de regering in feite tot een zelfmoordactie