Wat is waar in dit rariteitenkabinet?

Het Gentse Universiteitsmuseum richtte een ‘wonderkamer’ in rond een zwaar thema: waarheid. Originele kunstcreaties brengen gelukkig wat luchtigheid in de expo.

Een opgezette papegaai, stenen waarin kleine dieren staan afgebeeld, een handboek voor huisartsen, een verfomfaaid exemplaar van George Orwells 1984, een oud-Griekse vaas, muurkaarten uit de school van onze kindertijd, maar ook originele, verrassende kunstcreaties. In de nieuwe expo van het Gentse Universiteitsmuseum (GUM & Plantentuin) komen deze en tientallen andere objecten samen in een heuse ‘wonderkamer’. De term uit de expotitel verwijst naar de befaamde Wunderkammer waarin rijke burgers in vroegmodern Europa hun verzameldrang etaleerden. Terwijl bezoekers van die rariteitenkabinetten vooral hun ogen uitkeken, doet de Gentse wonderkamer in de eerste plaats nadenken. De objecten raken aan onze omgang met het concept ‘waarheid’. Die omgang was vaak moeilijk, en dat is ze vandaag nog steeds – denk maar aan hoe AI een vliegwiel vormt voor de verspreiding en impact van desinformatie.

Creatieve waarheidsvinding

Waarheid is een zwaar begrip, met een zwaar verleden. Onvermijdelijk komen in de tentoonstelling enkele donkere episodes uit de geschiedenis aan bod. Een kunstcreatie van kranten bedekt met wat losse aarde leidt terug naar de gruwelen van de Spaanse burgeroorlog, maar ook naar nog recente opgravingen van massagraven in Spanje. Ze toont hoe een verschrikkelijke waarheid pas decennia later werd blootgelegd, al bood die niet voor iedereen troost. Een filmprojector met nazilogo en een uitgave van de Sovjet-staatskrant Pravda (‘Waarheid’ in het Russisch) verwijzen naar hoe totalitaire regimes liever hun eigen waarheid aan hun burgers opdringen.

De keuze voor propagandamateriaal ligt iets te veel voor de hand. Interessanter wordt het wanneer we voor een object staan dat op het eerste gezicht vertrouwen uitstraalt, maar waarvan de bijbehorende uitleg twijfel zaait. Neem het huisartsenhandboek, eigenlijk een code van geneeskundige plichten. Kennelijk werden dokters tot voor kort geacht om slecht nieuws voor hun patiënten te verbloemen. En de stenen met dierenfiguren zijn geen echte fossielen, maar vervalsingen uit de 17de eeuw, gemaakt door Duitse professoren die er een collega mee voor de gek hielden. Zo steekt het GUM als wetenschaps- en universiteitsmuseum ook een hand in eigen boezem. Want waar in de wetenschap oprechte waarheidsvinding natuurlijk centraal hoort te staan, zijn er voorbeelden genoeg van hoe daaraan een meer creatieve invulling werd gegeven.

Nadat de schedel van het geraamte van een gorilla uit een Gentse zoölogische collectie indertijd was gestolen, zetten de biologen er gewoon een andere op. Overigens blijkt vooral in natuurhistorische musea de wetenschappelijke juistheid niet zelden het onderspit te moeten delven ten voordele van de presentatie. Het oogt bijvoorbeeld fraaier als boven een nest vol eieren een bontgekleurde (maar mannelijke) vogel hangt.

Dwalen

De wonderkamer telt gelukkig niet alleen historische gebruiksvoorwerpen, fossielen en opgezette vogels. Verschillende kunstcreaties brengen welgekomen luchtigheid. De Limburgse kunstenaar Gideon Kiefer liet een bloemenvaas uit glas blazen, op basis van een tekening die hij ooit had gemaakt van een vaas die hij zich herinnerde van bij zijn grootmoeder, lang geleden. Maar in werkelijkheid zag ze er heel anders uit, want de échte vaas maakt ook deel uit van de kunstcreatie. Of hoe de tijd niet alleen kan helpen de waarheid naar boven te brengen, zoals bij de Spaanse massagraven, maar haar ook kan vertroebelen.

Publieksenquêtes leren dat musea nog een groot vertrouwen genieten als bron van informatie. Het GUM koos dus voor een gedurfde aanpak: in plaats van de bezoekers waarheden of absolute zekerheden voor te schotelen, laat het hen dwalen door feiten en fictie, waarheid en leugens. Zoals in een hedendaags rariteitenkabinet dat niet in de eerste plaats een lust vormt voor het oog, maar wel stof tot nadenken.

Nadat de schedel van het geraamte van een gorilla uit een Gentse zoölogische collectie indertijd was gestolen, zetten de biologen er gewoon een andere op

Wonderkamer van de waarheid

GUM & Plantentuin, Gent. Loopt tot 21 april 2025

★★★☆☆

© Martin Corlazzoli Voor de Plantentuin maakte Nick Ervinck een ‘plant-cyborghybride’.

© Martin Corlazzoli De objecten in de Gentse wonderkamer doen in de eerste plaats nadenken.

© Martin Corlazzoli Kunstenaar Maarten Vanden Eynde reconstrueerde een mensenskelet.