Klimaat is nu onmiskenbaar verbonden met mensenrechten
Het arrest van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in de zaak van de 2.000 Zwitserse klimaatoma’s is baanbrekend, schrijft Hendrik Schoukens. Het is de eerste keer dat deze rechtbank erkent dat een laks klimaatbeleid de mensenrechten schendt.
“Ooit zal ik naar Aarhus gaan, en zijn veenbruine hoofd bekijken, de zachte doppen van zijn oogleden, zijn spitse schedelkap.” Zo begint de Ierse dichter Seamus Heaney (1939-2013) zijn gedicht ‘The Tollund Man’. De Tollund Man is een opmerkelijk goed geconserveerd veenlijk dat in Denemarken in de jaren 50 werd gevonden door een aantal turfstekers.
Eerst dachten ze dat het lijk toebehoorde aan een recent vermoorde jongeman, maar koolstofdatering wees uit dat het ging om een jongeman die 2.400 jaar voordien was geofferd aan een Germaanse vruchtbaarheidsgod. De koord rond zijn nek liet weinig aan de verbeelding over. De vredige uitdrukking op zijn gezicht wees misschien op een zekere berusting in zijn lot.
De zuurstofarme eigenschappen van het veen, een overgangsland tussen aarde en water, maar ook tussen leven en dood, bevroren deze kalme blik richting de toekomst. Heaney, opgegroeid op het Ierse platteland, vond dat veen fascinerend. Zo fascinerend dat hij naar Aarhus wou trekken.
Inspraakrechten
De rechters van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) delen die fascinatie voor Aarhus met Heaney. In hun baanbrekende uitspraak in de zaak van de Zwitserse KlimaSeniorinnen verwijzen ze uitvoerig naar die plek. In de zomer van 1998 vond daar namelijk een internationale conferentie plaats die grote gevolgen zou hebben voor de toepassing van het milieurecht. Op 25 juni van dat jaar werd een verdrag getekend dat aan milieuverenigingen ruimere inspraakrechten verleent en waardoor ze makkelijker naar de rechter kunnen stappen. Met Aarhus als hefboom werd het plots mogelijk om al die ‘dure woorden’ uit de internationale en Europese milieuafspraken af te dwingen.
Het duurde nog even vooraleer dat echt doordrong bij de rechters. Het Belgische Hof van Cassatie maakte zijn Aarhus-bocht pas in 2013, en enkele jaren geleden wees het Europese Hof van Justitie de klimaatzaak af die een aantal jongeren had opgestart tegen de EU, wegens “een gebrek aan belang”.
Het Mensenrechtenhof onderstreept dat de uitspraken van de nationale rechtbanken, ook in onze Belgische klimaatzaken, géén faux pas waren
Ook de rechtszaak van de Zwitserse klimaatoma’s hing lang aan een zijden draadje. Ze botste keer op keer op ontvankelijkheidsbezwaren. De deuren van de Zwitserse rechtbanken bleven gesloten, omdat het klimaat iedereen aanbelangt. Zelfs al zijn ouderen kwetsbaarder voor hittegolven, dan nog zou sprake zijn van een ‘actio popularis’, een vordering gericht op het algemeen belang, als dit soort procedures mogelijk werd.
Ook het EHRM leek ervoor beducht de deuren van de rechtszaal wijdopen te gooien voor klimaatzaken. Maar de rechters lijken inspiratie gevonden te hebben in het Verdrag van Aarhus om een manier te vinden om de oma’s toe te laten.
Dat verdrag bracht het Hof ertoe om de vereniging van Zwitserse klimaatoma’s (Verein Klimatseniorinnen Schweiz) haar belangen te laten behartigen. Meer nog, het Hof erkent dat milieuverenigingen meer geschikt zijn om klimaatprocedures op te starten dan individuele burgers. Nu de bescherming van het klimaat in het internationaal recht wordt erkend als een “common concern of mankind”, is het logisch dat de deuren van de rechtszalen niet langer gesloten blijven voor verenigingen die strijden voor een betere bescherming van het klimaat.
Hoewel het Hof de deur ook op een kiertje liet staan voor de klimaatoma’s zelf, mocht uiteindelijk alleen de ‘Verein’ de zaak bepleiten.
Toekomstige generaties
Het is dus dankzij de conferentie in Aarhus dat het Hof toekwam aan de behandeling van de grond van de zaak. In die behandeling valt op dat het Hof erg de nadruk legt op het belang van effectieve rechtsbescherming, een begrip dat niet alleen centraal staat in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens maar ook … in het Verdrag van Aarhus.
De rechtsstaat wordt, benadrukt het Hof, niet uitgeschakeld in de context van klimaatverandering, die als een van de belangrijkste maatschappelijke uitdagingen naar voren wordt geschoven.
Het Hof is niet over één nacht ijs gegaan. Het erkent de belangrijke rol die is weggelegd voor parlementen en regeringen, maar stipt aan dat de rechtsstaat niet kan worden gereduceerd tot de ‘wil van de meerderheid’. De beleidsvrijheid is dus niet eindeloos. Dat sluit nauw aan bij het vonnis in de Nederlandse Urgenda-zaak.
Het Europese mensenrechtenverdrag is een ‘levend instrument’, vervolgt het Hof , dat moet worden geïnterpreteerd in het licht van de hedendaagse uitdagingen. Ja, het klimaatprobleem vergt een globale oplossing, maar ieder moet zijn deel doen. De klimaatwetenschap wordt centraal gesteld, terwijl het Hof aangeeft dat de globale en complexe aard van klimaatverandering een andere aanpak vergt dan klassieke milieuzaken, waar hinder kan worden teruggebracht tot één of meerdere bronnen.
Ook legt het Hof herhaaldelijk de
nadruk op het intergenerationele aspect van klimaatverandering. De toekomstige generaties zullen zwaarder worden getroffen door een warmer klimaat. Het Hof onthield zich ervan te bepalen welke concrete maatregelen Zwitserland moet nemen – want dan zou het de scheiding der machten schenden – maar stipte wel aan dat het land er een boeltje had van gemaakt. Doelen werden niet gehaald, wetten slechts gedeeltelijk aangepast, terwijl het land naliet om te berekenen hoeveel ‘koolstofbudget’ het nog kon ‘verbranden’ om zijn internationale klimaatafspraken na te komen.
Precedent
De impact van het Zwitserse klimaatvonnis zal zich uiteraard ook buiten Zwitserland laten voelen. Niet alleen omdat het Hof verduidelijkt dat klimaatemissies die elders plaatsvinden voor producten die in het land zelf worden gebruikt, mee moeten worden genomen in de analyse. Maar vooral omdat het Hof onderstreept dat de uitspraken van de nationale rechtbanken, ook in onze Belgische klimaatzaken, géén faux pas waren. Klimaat is onmiskenbaar verbonden met mensenrechten. Van een precedent gesproken!
En dat allemaal dankzij Aarhus. Zouden de rechters van het EHRM zich, in navolging van Heaney, ondertussen ook thuis voelen “in de velden van Jutland”, nabij Aarhus? Misschien gaan ze wel op zoek naar dat sappige, mysterieuze veen, dat niet alleen eeuwenoude veenlijken herbergt maar ook, erg geduldig, jaar na jaar, koolstof opslaat en op die manier de schending van de mensenrechten tegengaat die het Hof zojuist heeft geïdentificeerd.