De ene kozak is de andere niet

In de eindeloze reeks berichten over bombardementen in Oekraïne vielen de raketten die Kamianska Sich verwoestten amper op. Kamianska Sich is een oud kozakkenfort aan de Dnjepr, en de weinige historisch gebouwen die er nog rechtstonden, werden getroffen, net als het kerkhof waar belangrijke kozakkenleiders – hetmans – begraven liggen. Dat bombardement was een welgemikte aanval op de Oekraïense identiteit.

De kozakkencultuur is rijk en boeiend. Kozakken doken vanaf de 16de eeuw op in de grensgebieden van het Russische rijk. Het was geen etnische groep, wel een amalgaam van gevluchte lijfeigenen, avonturiers en huurlingen die gaandeweg gemeenschappen vormden. Hun krijgskunsten zijn legendarisch en sterk geromantiseerd in kozakkenverhalen zoals Isaak Babels Rode ruiterij en Michail Sjolochovs Stille Don. De beschrijvingen van kozakken die in volle galop met één houw van hun sabel een man in twee konden splijten vond ik als student eindeloos fascinerend. Er ontwikkelden zich in ZuidRusland en Oekraïne verschillende gemeenschappen waarvan de Donkozakken, Koebankozakken, en de Oekraïense Zaporozjekozakken de bekendste zijn. Soms traden ze op als grensbewakers tegen, bijvoorbeeld, het Ottomaanse Rijk, maar ook Siberië werd verkend en veroverd door kozakken.

Op het eerste gezicht lijkt die gedeelde kozakkencultuur iets wat Russen en Oekraïners bindt. Waarom wordt een belangrijke Oekraïense kozakkenlocatie dan een doelwit van de Russen? Omdat enkele cruciale verschillen tussen Oekraïense en Russische kozakken de huidige verhoudingen weer op scherp zetten.

In de 17de en 18de eeuw kwam de autonomie van de kozakkengemeenschappen steeds meer onder druk te staan. Dat leidde tot opstanden, maar vooral in Oekraïne legden de kozakken zich niet zomaar neer bij hun incorporatie in het Russische Rijk. Daar had zich een kozakkenstaat ontwikkeld die tegen het midden van de 17de eeuw met enige moeite standhield in de Russisch-Poolse oorlog. In 1654 sloot de kozakkenhetman Bohdan Chmelnitski een verdrag met Rusland waarin de Russische tsaar bescherming bood aan de kozakken, in ruil voor een eed van trouw. De interpretatie van die eed is tot op de dag van vandaag het onderwerp van controverse. De kozakken tekenden in op bescherming tegen de Polen, de Russen verwachtten onderwerping en absorptie in het Russische Rijk. Voor de Oekraïense kozakken was dat het begin van het einde. Ze verloren hun autonomie, opstanden werden als verraad beschouwd, en tegen het einde van de 18de eeuw werd het Oekraïense Hetmanaat afgeschaft.

Het waren vooral de Zuid-Russische kozakken die doorheen de 19de eeuw eliteregimenten in de keizerlijke garde vormden. Na de Russische Revolutie vochten ze mee in de pro-tsaristische legers. Het is die cultuur van dienstbaarheid, militarisme en orthodoxie die nu in Rusland een ware heropleving kent. In de regio rond Krasnodar leren jongeren in kozakkenkampen over orthodoxie, traditionele gezinswaarden, Russische geschiedenis en en passant ook hoe je een AK-47 assembleert. Ook in Oekraïne is de kozakkencultuur levendiger dan ooit, maar de Oekraïense kozakken creëren een heel andere identiteit; geen leven van dienstbaarheid aan een tsaar. Voor hen zijn kozakken vrijbuiters, levenslustig en ongebonden. Zelfs de klederdracht verschilt danig: terwijl de Russische kozakken donkere uniformjassen met decoratieve kogelpatronen en bontmutsen dragen, zien de Oekraïense kozakken er wilder uit, met kleurige pofbroeken, oorringen en de typische oseledets-haardracht, een kaalgeschoren hoofd met een staartje.

Allemaal folklore, zou je denken, maar aan de Russische zijde is het bittere ernst. Zo vechten er intussen naar schatting 25.000 Russische kozakken in Oekraïne. Daarnaast duiken er ook internationaal ‘kozakken’ op die zich inzetten voor pro-Russische propaganda, zoals de ‘Aussie cossack’ Simeon Boikov. De Praagse onderzoeker Tomas Baranec stelt dat de Russische president Vladimir Poetin geregistreerde Russische kozakken niet alleen gebruikt in militaire campagnes, maar ook als handhavers en bewakers van de Russische “traditionele waarden”. Zo waren het ook kozakken die de leden van de Russische activistische punkband Pussy Riot meermaals aanvielen en onlangs nog een vergadering van een feministische groepering in Krasnodar verstoorden. Maar daar blijft het niet bij: op 1 december 2023 zat Dmitri Mironov als vertegenwoordiger van de Russische presidentiële administratie een vergadering voor van de Raad voor Kozakkenzaken. Op die vergadering werden onder meer de acties van de kozakken in de ‘speciale militaire operatie’ in Oekraïne besproken door hetman Vitali Koeznetsov en bogen de leden van de raad zich over het ‘actieplan van de Russische Federatie aangaande de Russische kozakken 2024-2026’.

In de ogen van de Russen zijn de Oekraïense kozakken verraders

Het patriottisme van de Russische kozakken en hun inzet in Oekraïne toont aan dat kozakkendom in Rusland geïnstitutionaliseerd is geraakt en hun doelen grimmiger zijn geworden. Ze onderschrijven daarmee het Russische conservatiefnationalistische discours om de toekomst vooral te inspireren op het verleden. Daar is die andere conservatief-nationalistische politicus, de Hongaarse premier Viktor Orban, niet avers voor: onlangs benadrukte hij dat Oekraïne zijn plaats moet kennen als bufferstaat, zoals het altijd was.

Zo werd het oude kozakkenfort Kamianska Sich een doelwit. In de ogen van de Russen zijn de Oekraïense kozakken verraders die zich weigerden te onderwerpen en zich ook nu nog verzetten tegen de symbiose met de staat die de Russische kozakken omarmen. De Oekraïense omgang met zijn kozakkengeschiedenis toont dat het anders kan. Het Oekraïense Hetmanaat is een deel van de Oekraïense identiteit en symboliseert vrijheid en balorigheid. Het verrijkt de geschiedenis en de Oekraïners zijn er trots op, maar het bepaalt hen niet. Dat is het verschil tussen het verleden romantiseren of institutionaliseren.

Lien Verpoest is hoofddocent Russische en diplomatieke geschiedenis (KU Leuven). Haar column verschijnt tweewekelijks op vrijdag.