“Vanuit de beste intenties heeft zich in Nederland een groot ongeluk voorgedaan”
Vijf maanden na de overwinning van Geert Wilders zit de Nederlandse formatie nog steeds in het slop. Journalist Tom-Jan Meeus is niet verbaasd. “We hebben een politieke cultuur gecreëerd die tot chaos leidt. En de PVV blinkt nog altijd uit in amateurisme.
Tom-Jan Meeus (62) wil niet alarmistisch klinken. Daarvoor is de geroutineerde politiek verslaggever van NRC veel te nuchter. Uiteindelijk, zegt hij, zullen de Nederlandse formatiegesprekken wel tot “een soort van kabinet” leiden. Hij gelooft dat de PVV van Geert Wilders, de VVD van Dilan Yesilgöz, het NSC van Pieter Omtzigt en de BBB van Caroline van der Plas tot elkaar veroordeeld zijn. Maar op een stabiele regering moet niemand hopen. “De Nederlandse democratie is begonnen aan een groot experiment”, zegt Meeus. “De macht der gewoonte is verslagen. En we weten niet wat er in de plaats komt.”
Vijf maanden na de verkiezingen, die met grote voorsprong gewonnen werden door Wilders, is er vooral stilstand. Er passeerde al een handvol verkenners en informateurs. Er wordt druk getwitterd en getaterd op tv. En er is drama, zoals deze week, toen Wilders de gesprekken even boos verliet. “De andere partijen proeven zijn nieren tot het uiterste”, vertelt Meeus. “Ze willen testen hoeveel nederlagen hij bereid is te accepteren in ruil voor de macht. Behoorlijk wat, bleek de laatste maanden.”
Ja?
“Hij stak zijn islamplannen in de ijskast. Hij nam afscheid van de Nexit. Hij belooft de grondwet te respecteren. Hij heeft zijn afkeer voor steun aan Oekraïne ingetrokken. Hij lijkt zich, op het eerste gezicht, als een voorbeeldige democraat te gedragen. Alleen vragen de andere partijen zich af hoe oprecht die toegevingen zijn.”
Wat is het antwoord?
“Dat kent niemand. Ook omdat Wilders op sociale media bijzonder onverdraagzaam uit de hoek blijft komen.”
kernprobleem van de formatie?
“Het is een van de kernproblemen. Ook het gebrek aan ervaring rond de tafel speelt een grote rol. Vergeet niet dat drie van de vier partijen nooit eerder in een regering zaten. Alleen de VVD heeft die traditie, maar die partij zit sinds de verkiezingen in een stevige dip. De democratie is nu dus toevertrouwd aan mensen die in het verleden bijzonder weinig bestuurd hebben. Ze beschikken niet over de discipline om in alle discretie tot een akkoord te komen. Elke informateur vraagt radiostilte. Maar dat lukt niet.”
Waarom niet?
“( grijnst) Omdat we nu met PZZ’ers zitten, politici zonder zelfbeheersing. Als ze een risico dreigen te nemen in de formatie, willen ze dat meteen publiek afdekken. En dan beginnen ze dus te twitteren of gaan ze in een of andere talkshow zitten. Met korte en krachtige quotes. Zo schiet het niet op.”
Een nieuw tijdperk
In Duidelijkheid, een pas verschenen essay, legt Meeus die nieuwe politieke cultuur zorgvuldig onder de loep. Hij beschrijft hoe hij als aanstormend talent in de jaren 80 nog persconferenties van toenmalig minister-president Ruud Lubbers bijwoonde. Die sprak in een jargon (“taakstellend pad”, “meerjarige echte minima”) waar geen touw aan vast te knopen viel. Op een dag nam een oudere collega van Meeus de geheimtaal van Lubbers op met een bandrecorder. Na afloop werd die tape afgespeeld en probeerden de verzamelde journalisten te ontcijferen wat de politicus bedoeld kon hebben. “Vaak mislukte dit”, noteert Meeus.
Rond de eeuwwisseling diende zich een nieuw tjjdperk aan. Nederlandse politici namen afscheid van mistig taalgebruik, onder invloed van Pim Fortuyn. Die sprak in puntige hyperbolen (“de puinhopen van paars”) en koos voor “ongeremde duidelijkheid” (“ik zeg wat ik denk en ik doe wat ik zeg”). Toen dat succesvol bleek, namen de middenpartijen zijn communicatiestijl over. “Dat was niet eens onredelijk”, vertelt Meeus. “Ze zagen de enorme aantrekkingskracht van Fortuyn. Ze voelden hoe de kiezers het oude bestel beu waren. Ze kregen zelf in talkshows voortdurend te horen: ‘Maar zeg nou gewoon even wat u bedoelt’. Zo voltrok zich, vanuit de beste intenties, een groot ongeluk.”
Waarom was die ‘duidelijkheid’ zo problematisch?
“Omdat ze haaks staat op de Nederlandse democratie. Die is helemaal niet duidelijk. Nederlanders zijn verslaafd aan overleg. Dat leidt tot beslissingen die altijd gecompliceerd zijn. En dat vereist dat politici geduld hebben, dat ze tot matiging in staat zijn, dat ze zich weten te beheersen. De middenpartijen dachten dat ze, door voor duidelijke taal en duidelijke voorstellen te kiezen, de chaos van Fortuyn zouden kunnen controleren. Maar uiteindelijk hebben we zo een politieke cultuur gecreëerd die onmogelijk kan overleven. De chaosbestrijding leidt tot nog meer chaos.”
U wijst ook de media streng met de vinger.
“Oh, ik vond mezelf nog vrij mild. De opgang van de commerciële televisie heeft natuurlijk een belangrijke rol gespeeld. Maar ik zag ook bij mijn eigen krant de stelligheid toenemen. Ik ben zelf een twijfelaar. En ik vind het boeiend om die twijfel ook in mijn stukken over te brengen. Maar ik stel vast dat in de hoofdartikelen van NRC steeds meer de prompte mening opduikt. ‘Het zit zo.’ Dat vind ik niet zo boeiend. Wij zijn geen politieke partij. Mij gaat het in de journalistiek veel meer om de redenering, om het inzicht.”
Uiteindelijk, schrijft u, heeft Wilders het meest geprofiteerd van die cultuur van de duidelijkheid. Waarom?
“Omdat hij er nog een paar schepjes bovenop deed. Elk probleem heeft bij hem één oorzaak en één oplossing. Nederland moet weer een soeverein land zijn en dus moeten we uit de Europese Unie. Er zijn veel te veel migranten en dus moeten de grenzen dicht. Er lopen te veel criminele migranten rond en dus hebben we nood aan minder Marokkanen. Met dat soort versimpelingen kaapt hij de aandacht.”
“Maar zo verschuift er ook iets fundamenteels. De politicus probeert niet langer de moeilijkheden van mensen op te lossen. Hij gebruikt die moeilijkheden om de aandacht op zichzelf te vestigen. Hij heeft de moeilijkheden van mensen nodig. Finaal eindig je zo in een volstrekt onduidelijke en chaotische toestand. Twintig jaar lang nam Wilders zo scherp mogelijke standpunten in, zeker over migratie. Maar die moet hij, nu hij eindelijk de grootste is, weer inleveren.”
Daar bent u zeker van?
“Hij heeft al toegezegd dat hij internationale overeenkomsten, zoals het vluchtelingenverdrag, zal respecteren. Daarmee heeft hij zichzelf machteloos gemaakt. Asiel naar nul en grenzen dicht, zei hij tijdens de campagne. Wel, dat kan hij nu al vergeten.”
Allemaal gekken
Toen Meeus in 2012 stopte als correspondent in Amerika, verdiepte hij zich bij NRC onder meer in de interne keuken van de Partij Voor de Vrijheid. Hij bemachtigde interne berichten van Wilders waaruit bleek hoe moeilijk die het had om zijn parlementsleden in toom te houden. Hij omschreef hen als “allemaal gekken”. Dat probleem wordt er, nu de PVV-fractie plots 37 eenheden telt, niet kleiner om. Meeus was dan ook niet verbaasd dat Wilders ermee instemde om geen minister-president te worden. “Hij weet dat die fractie, als hij ze niet in de hand houdt, alle kanten uitholt.”
Dat was dus geen toegeving?
“Neen. Geen premier worden en toch in de regering zitten, dat is voor Wilders de ideale oplossing. Hij is immers totaal niet voorbereid op de macht. Na de verkiezingen duidde hij een verkenner aan. Wel, die man was niet bestand tegen vier dagen onderzoeksjournalistiek van een van mijn collega’s. Wilders heeft gewoon geen beslagen mensen in huis. Hij weet niet wie er namens zijn partij in een kabinet zou kunnen stappen. Hij heeft de laatste jaren geen talenten gerekruteerd. Er is he-lemaal niets. Het is een vrij surrealistisch spektakel. Wilders is verbaal sterk en heeft een uitstekend politiek fingerspitzengefühl. Maar zijn partij blinkt, na al die jaren, nog altijd uit in amateurisme.”
Hoe verklaart u dat?
“Je kunt alleen vaststellen dat hij, als het erop aankomt, niet wil kiezen voor de macht. In 2004 verliet hij de VVD, toen die partij deel uitmaakte van de regering-Balkenende. In 2012 stopte hij na anderhalf jaar als gedoogpartner van Mark Rutte. Maar eigenlijk zijn de verkiezingen van 2017 nóg fascinerender.”
Hoezo?
“In het begin van dat jaar lag Wilders op kop in de peilingen, met grote voorsprong op Rutte. Het was de periode na de Brexit en de verkiezing van Trump. De hele wereld zakte af naar Den Haag. Ik heb nooit zoveel interviews gegeven over Wilders als toen. Maar plots begon die het ene na het andere tv-debat af te zeggen. Zijn eigen fractiegenoten begrepen er niets van. De bal lag op de stip, maar Wilders weigerde hem binnen te trappen. En Rutte won die verkiezingen.”
“Nu kan hij, met zijn 37 zetels, niet meer zeggen dat hij niet meer wil meedoen. Door een aantal onvoorziene omstandigheden is hij plots de grootste geworden.”
Sterker nog: in de peilingen blijft hij groeien. Hij zou al goed zijn voor 49 zetels.
“In electoraal opzicht kan de PVV de nieuwe middenpartij worden in Nederland. Uit het Nationaal Kiezersonderzoek blijkt dat 40 procent van de mensen die zich tot de arbeidersklasse rekenen, op Wilders gestemd heeft. Anders gesteld: de PVV is de partij van de gewone man geworden. Tegelijk slaagde hij er in november in om enorm veel VVD-kiezers naar zijn tent te lokken. Dat was dé verschuiving van die verkiezing. Wilders slaagde er dus in om zowel mensen met een laag als mensen met een hoog inkomen te overtuigen.”
Met dank aan VVD-leider Dilan Yesilgöz?
“De VVD heeft twee kolossale blunders begaan tijdens de campagne, ja. De liberalen lieten het kabinet vallen over migratie, hét onderwerp van Wilders. En vervolgens sloot Yesilgöz samenwerking met de PVV niet langer uit. De partij was haar eigen geschiedenis vergeten. Wilders is al vijftien jaar de meest invloedrijke politicus van Nederland, maar Mark Rutte had wel een recept gevonden om hem af te houden. Hij sloot de samenwerking met Wilders na 2012 altijd uit. Dat hield de PVV klein.”
U beschrijft hoe scherpslijpende politici als Wilders de zoektocht naar een compromis steeds moeilijker maken. Maakt u zich zorgen om de Nederlandse democratie?
“Ik geloof niet dat ze naar de gallemiezen gaat. Als Wilders het alleen voor het zeggen had, zou er reden tot zorg zijn. Dat heeft niet alleen te maken met zijn temperament. Wilders heeft ook zijn eigen partij nooit gedemocratiseerd, dat zegt veel over zijn intenties. En hij is een bewonderaar van de Hongaarse premier Viktor Orban, niet meteen een modeldemocraat. Maar Wilders wordt in toom gehouden door drie andere partijen die geen enkele aandrang vertonen om de democratie schade toe te brengen. Nederland is Amerika niet. Over een terugkeer van Trump maak ik me grote zorgen. Maar wat hier gebeurt, zie ik vooral als een periode waar we doorheen moeten. Die periode zal nog wel even duren.”
Daar wordt u niet vrolijk van?
“De politicus probeert niet langer de moeilijkheden van mensen op te lossen. Hij gebruikt die moeilijkheden om de aandacht op zichzelf te vestigen”
“Wilders is totaal niet voorbereid op de macht. Hij weet niet wie er namens zijn partij in een kabinet zou kunnen stappen. Er is he-le-maal niets. Het is een vrij surrealistisch spektakel”
“Ik heb geen bewondering voor de demagogische kant van Wilders. Ik hou niet van politici die onhaalbare voorstellen formuleren en die daar jarenlang mee blijven doorgaan. Je kán de grenzen niet sluiten. Dat zal tijdens deze formatie ook blijken.”
Dat blijkt nu al. Chipfabrikant ASML dreigt elders te investeren als de belastingkorting voor expats wordt afgebouwd.
“Inderdaad. Net voor de verkiezingen steunde de Tweede Kamer een voorstel van Omtzigt om die regel af te schaffen. Maar sinds ASML begon te morren, slaan politici aan het twijfelen. Het lijkt me dus onwaarschijnlijk dat Omtzigts plan ook echt wordt uitgevoerd. Dat toont hoe moeilijk het is om arbeidsmigratie aan te pakken.”
Een coalitie zónder Wilders, kan dat nog?
“Lijkt me uiterst onwaarschijnlijk. De kiezer heeft duidelijk aangegeven dat hij iets nieuws wil. De partijen die jarenlang de minister-president leverden, halen samen nog maar een derde van de zetels. Links heeft stevig verloren. Er is een duidelijke meerderheid voor een rechtse regering, gedragen door een radicaal-rechtse partij. Ik vermoed dus dat we die ook zullen krijgen.”
“De paradox is dat rechtse kiezers, zo weten we uit de politicologie, net verlangen naar sterk leiderschap. Naar een figuur die het vermogen heeft om al die partijen bij elkaar te brengen. Naar duidelijkheid. Die zullen ze niet krijgen.”