“Er zijn bijna geen kreeften meer, en zij die er nog zijn, bijten niet”
De kreeften in de Oosterschelde zijn gedecimeerd. Vissers verliezen inkomsten, consumenten lopen mogelijk risico door staalslakken in het water. “Vorig jaar ving ik in deze tijd 25 kilo per dag. Nu twee.”
In de garage van hun woning in het Zeeuwse dorp Bruinisse baten kreeftenvisser Henk Jumelet en zijn vrouw Mariska een viswinkeltje uit. Daar verkopen ze elke zaterdag onder meer kreeften. Dat zijn er niet veel dit jaar. “Vorig jaar ving ik in deze tijd per dag 25 kilo, nu nog maar twee.” Bestellingen bij de restaurants heeft hij afgezegd. “Ik ben 40 procent van m’n inkomsten kwijt.”
Bij de koffie vertelt de 59-jarige Jumelet, geboren en getogen in Bruinisse, dat hij dit voorjaar “met angst en beven” was begonnen met kreeften vangen. “Vorig najaar hoorden we van duikers dat er een grote sterfte onder krabben en kreeften was. De bodem lag ermee bezaaid.” Het kreeftenseizoen loopt van de laatste zaterdag in maart tot half juli. Het valt niet mee. Jumelet: “Er zijn bijna geen kreeften meer. En veel van de kreeften die ik nog wel vang, zijn slap en zwak, ze bijten me niet. Die gooi ik terug.”
Wat er aan de hand is, is niet zeker. Er zijn wel donkerbruine vermoedens: dat de kreeftensterfte is veroorzaakt door de grote hoeveelheden staalslakken die gestort zijn ter bescherming van de waterkeringen in de Oosterschelde. Staalslakken zijn een restproduct van de staalindustrie en het gebruik ervan geldt als een nuttige toepassing van afval. Maar uit die staalslakken zouden giftige stoffen kunnen spoelen.
Jumelet vertelt dat het slecht gaat met de biodiversiteit in de Oosterschelde. Er is af en toe wel onderzoek gedaan, zegt hij, maar niet voldoende. “We kregen een rapportje waar niets in stond dat ik niet zelf ook had kunnen opschrijven. Terwijl we steeds te horen krijgen dat onderzoek zo duur is. We geloven die gasten van de universiteit van Wageningen niet meer. En het schiet niet op. Het kreeftenseizoen is al lang begonnen. Dus we hebben nu zelf maar een bureau gevraagd om te kijken of er rommel uit die staalslakken in de kreeften zit, zware metalen bijvoorbeeld. Je wil toch niet op je geweten hebben dat je de gezondheid van consumenten hebt geschaad?” Hij slaat met de hand op tafel. “Ik wil het nu weten.” Als het onderzoek uitwijst dat kreeften beter niet meer kunnen worden gegeten, dan is dat maar zo.
Ook mosselen sterven
Dat staalslakken het leven in de Oosterschelde vernietigen, staat voor Jumelet, een van de ruim twintig kreeftenvissers op de Oosterschelde, niet vast. Het lijkt er volgens hem wel sterk op. “Overal waar staalslakken zijn gestort, lijdt het leven.” De ecologische aftakeling is jaren geleden al begonnen, bedacht hij onlangs, met de sterfte van heremietkreeftjes. “Dat zijn kwetsbare beestjes die ook afkomen op het aas in de kooien. Tientallen zaten er meestal in. Die zijn langzamerhand verdwenen. Ook zeewier, dat wil zeggen klappers die worden gebruikt om oesters af te dekken, groeit niet meer aan. En er is een abnormaal hoge sterfte onder mosselen, kokkels en tapijtschelpen.”
De bezorgdheid van de vissers wordt gedeeld door de provincie Zeeland. Gedeputeerde Staten drongen er een halfjaar geleden bij demissionair staatssecretaris Vivianne Heijnen (Waterstaat, CDA) op aan de stort van staalslakken in de Oosterschelde voorlopig te staken. “Uit voorzorg.” Een jaar geleden publiceerde het RIVM een onderzoek, verricht in opdracht van de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT), naar de effecten van staalslakken, die veel worden gebruikt bij de aanleg en het onderhoud van onder meer wegen en waterkeringen. Staalslakken zijn goedkoper dan zand en grond.
In het rapport waarschuwde het RIVM voor de effecten van grote hoeveelheden staalslakken, met name door de “heel lage zuurgraad” van water waar stoffen uit de staalslakken in uitspoelen. Die lage zuurgraad “verstoort chemische, biologische en ecologische processen in de bodem en het oppervlaktewater”, aldus het rapport. “Al deze milieueffecten kunnen tientallen jaren optreden.” De Inspectie Leefomgeving en Transport trok uit het rapport de conclusie dat “de wettelijke regels voor het gebruik van staalslakken de risico’s voor mens en milieu niet voldoende afdekken”.
Staatssecretaris Heijnen erkent in een brief aan de Tweede Kamer dat er voor de “verantwoorde toepassing” van staalslakken “extra aandacht” nodig is, want incidenten elders in Nederland met een foutieve toepassing vindt zij “zeer kwalijk”. Zo heeft de gemeente Den Haag onlangs op een speelplaats materiaal weggehaald waarin staalslakken waren verwerkt, omdat kinderen er traanogen en hoestbuien van zouden hebben gekregen. Over de Oosterschelde laat Heijnen weten dat
“onderzoek nodig blijft”.
Nationaal Park
Onder meer de universiteit van Wageningen houdt zich bezig met die taak. Projectleider Jildou Schotanus: “Of er een verband is tussen staalslakken en kreeftensterfte is een hypothese die we onderzoeken. We gaan kreeften niet alleen onderzoeken op ziekteverwekkers, maar ook op toxines en zware metalen. Dat heeft tijd nodig.”
De mosselvissers kunnen, anders dan de kreeftenvissers, de uitkomsten daarvan afwachten – het mosselseizoen begint pas in juli. Secretaris Addy Risseeuw van de branchevereniging voor mosselkwekers: “De sterfte onder kreeften is dit jaar extreem. Maar de mosselen moeten de komende maanden nog groeien. Ik ga niet beweren dat staalslakken één op één hebben geleid tot sterfte. Wel zou ik willen dat we het zekere voor het onzekere nemen en uit voorzorg het gebruik van staalslakken in de Oosterschelde verbieden, want de iets hogere kosten van alternatieven wegen niet op tegen de risico’s. We hebben het hier ook over een Natura2000-gebied en een Nationaal Park.”
Wat Henk en Mariska Jumelet het frustrerendst vinden, is dat de overheid enerzijds vissers allerlei regels oplegt om te voorkomen dat het milieu wordt geschaad, maar anderzijds het gebruik van staalslakken niet verbiedt. “Dat is onrecht”, zegt Mariska. Henk: “Wij vissers kleuren keurig binnen de lijntjes van de overheid. Maar Rijkswaterstaat laat de hele Oosterschelde vol vergif gooien. Daar heb ik moeite mee.”
“Wij vissers kleuren keurig binnen de lijntjes van de overheid. Maar die laat de Oosterschelde vol vergif gooien” Henk Jumelet
Visser