Europa moet op zoek naar nieuwe bondgenoten
De Europese Unie moet haar geopolitieke rol omarmen en een alliantie vormen met Afrika. Maar daarvoor moet ze eerst intern de zaken beter op orde hebben, vindt Joshua Livestro.
De toen pas benoemde voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, beloofde het Europees Parlement in november 2019 dat geopolitiek centraal zou komen te staan in het werkprogramma van de nieuwe Commissie. Sindsdien valt het woord niet meer weg te denken uit het Europese discours. Alles van de Green Deal tot de mondiale gezondheidszorgstrategie van de Europese Unie wordt verkocht als geopolitiek in uitvoering.
Toch is er iets merkwaardigs aan de manier waarop de term in Europese kringen wordt gebruikt. Hij dient eerder als een bezweringsformule dan als een serieuze doctrine. De EU lijkt te opereren vanuit een soort sartriaans geloof: “Geopolitique, c’est les autres.” Andere grootmachten bedrijven geopolitiek, de EU ziet het als haar droeve plicht zich ertegen te wapenen. Ze houdt het bij een defensieve strategie, deels omdat ze zichzelf te klein acht om een hoofdrol te spelen (al is de EU zowel economisch als militair gezien groter dan China), deels omdat ze gelooft dat machtspolitiek botst met haar wezenskenmerken: vrede en het internationale recht bevorderen.
Als de EU een betere greep had op de eigen federale traditie, dan zou ze begrijpen dat de concepten ‘geopolitiek’ en ‘federale unie’ nadrukkelijk met elkaar verweven zijn. De term ‘federale unie’ is ontstaan uit een integraal aan territoriale expansie gewijd hoofdstuk in het werk van de geopolitieke denker bij uitstek, Niccolo Machiavelli.
De vroegste geopolitieke denkers zagen staten als levende wezens. Toen de Europese bevolkingen in de late 19de eeuw fors begonnen te groeien, leidde dat bij sommige staten tot een hang naar meer lebensraum. De auteur die de term ‘geopolitiek’ introduceerde, de Zweedse politiek wetenschapper Rudolf Kjellen, sprak in dat verband van een “categorisch politiek imperatief” van expansie. Om pragmatische redenen was een federale unie daarbij zijn voorkeursoptie. Zij was wellicht minder stabiel dan een keizerrijk, maar ze had als belangrijk voordeel dat ze op Europese schaal duidelijk haalbaarder was.
In de omgang met Afrikaanse regimes die het met democratie en mensenrechten niet zo nauw nemen, is te veel nadruk op die kwesties niet altijd een deugd
Verdeel en heers
Het aanvankelijke doel van geopolitiek was dan misschien expansie, maar het ultieme doel was hegemonie over de Euraziatische landmassa. Het cruciale inzicht van de Britse geopolitieke auteur Sir Halford Mackinder was daarbij dat alles stond of viel met controle over Oost-Europa: “Wie Oost-Europa beheerst, beheerst het Hartland (Centraal-Azië, red.). Wie het Hartland beheerst, beheerst de wereld.”
Het belang van de oorlog in Oekraïne is daardoor duidelijk. De Russische ambitie is al honderden jaren dezelfde: een wereldrijk vestigen dat van de Atlantische tot de Stille Oceaan reikt. Door Oekraïne voor zichzelf te claimen, kan de EU een dam opwerpen tegen Russische expansie. Het zou Rusland dwingen zich op Centraal- en Oost-Azië te richten. Zo zou de EU de Aziatische grootmachten Rusland en China tot concurrenten maken, waar die twee nu nog samenwerken tegen de EU. Verdeel en heers is bij uitstek een geopolitiek idee.
Zolang Rusland en China de krachten blijven bundelen, heeft de EU bondgenoten nodig. Tot nu toe leunde Europa voor de eigen veiligheid op de Amerikanen. De Navo blijft van vitaal belang, al zou een tweede ambtstermijn voor Donald Trump de alliantie nadrukkelijk destabiliseren. De EU doet er sowieso goed aan verdere bondgenoten te zoeken. De sleutel daartoe ligt in Afrika.
In de omgang met lokale regimes die het met democratie en mensenrechten niet zo nauw nemen, is te veel nadruk op die kwesties niet altijd een deugd. Toch kan de federale traditie, met haar nadruk op de heerschappij van het recht, wel degelijk een bron van kracht zijn, vooral in de omgang met de Afrikaanse Unie. Federale unies vormen natuurlijke bondgeno
ten omdat ze gebaseerd zijn op dezelfde fundamentele beginselen van vrijheid, gelijkheid en rechtsstatelijkheid.
Wereldwijde unie van unies
Europa zou Afrika kunnen helpen bij het ontwikkelen van de eigen interne marktendeeigendouane-unie,omzo de rechtsstaat steviger wortel te laten schieten op het continent. Op de korte termijn zou dat Afrika tot een aantrekkelijke handelspartner maken voor Europese bedrijven. Op de lange termijn zou de federalisering van het Afrikaanse continent het bovendien waarschijnlijker maken dat de Afrikaanse Unie andere federaties, zoals de EU en de Verenigde Staten, verkiest boven autoritaire coalitiepartners.
Het uiteindelijke doel daarbij zou kunnen zijn om alle federaties wereldwijd om te smeden tot een soort meta-unie. Zo’n wereldwijde unie, waarvan alle leden de rechtsstaat en de verwerping van oorlog onderschrijven, zou een begin van een oplossing kunnen bieden voor de recente erosie van internationale normen en instellingen.
De laatste en misschien wel belangrijkste les betreft de verhouding tussen geopolitiek en constitutionele orde. In de geopolitieke traditie zijn de twee erg nauw met elkaar verbonden. Kjellen omschreef de staat in dat verband als een Januskop, “de een naar binnen gericht, de ander naar de buitenwereld”. Een werkelijk betekenisvolle politieke wetenschap moest volgens hem beide disciplines omspannen. De constitutionele orde ging daarbij aan geopolitieke daadkracht vooraf. Voor hem zou het duidelijk zijn geweest: als de EU een geopolitieke macht wil worden, zal ze eerst een volmaaktere unie moeten vormen.