Hoe schrijf je over een huis waar een spreekverbod heerst?
De afgelopen weken publiceerde De Standaard enkele artikels over de VRT die stof deden opwaaien. Over het schrappen van de docureeks Het proces dat niemand wou, de poging om Godvergeten van antenne te houden, de toxische werkomgeving op de nieuwsdienst, en recent over Knappe koppen, het programma dat binnen de omroep op verzet stuitte omdat het op maat van het kabinet van Vlaams minister-president Jan Jambon (N-VA) zou worden gemaakt.
Er is de top van de VRT veel aan gelegen om die verhalen zo mogelijk binnenskamers te houden. Een jaar geleden installeerde ceo Frederik Delaplace, na enkele negatieve verhalen over de omroep, een spreekverbod. Medewerkers die benaderd worden door journalisten moesten voortaan
“geen commentaar” antwoorden – dat was de letterlijke quote die Delaplace hen voorschreef – en doorverwijzen naar de woordvoerder. Een opmerkelijke houding voor het huis dat de grootste journalistieke redactie van Vlaanderen heeft, en dat een uitgesproken maatschappelijke opdracht heeft.
Als je het echte verhaal naar buiten wilt brengen over wat er gaande is binnen de VRT, dan moet je als journalist niet bij de woordvoerder zijn. De waarheid zul je via hem niet vinden, alleen de door de directie gewenste versie ervan.
Het is evident dat we de relatie tussen de politiek en de VRT kritisch moeten kunnen bevragen. Het gaat om een openbare omroep die werkt met belastinggeld, die er moet zijn voor iedere Vlaming, niet alleen voor wie op de regeringspartijen heeft gestemd. Hetzelfde geldt voor andere publieke instellingen, van de NMBS tot het Riziv.
Gelukkig zijn er binnen de VRT nog genoeg mensen die dat ook vinden, omdat zij de omroep een warm hart toedragen, en vinden dat ze actie moeten ondernemen om de ziel van de VRT te redden. Dat kan klinken als een hyperbool, maar het is een breed gedragen sentiment bij de openbare omroep. Zij durven het toch aan om te spreken, weliswaar anoniem, wegens het risico voor hun toekomst.
De manier waarop geeft soms het gevoel alsof je op een Watergate-achtig schandaal werkt. Contact met bronnen verloopt via geëncrypteerde kanalen, die journalisten vaak gebruiken om erg gevoelige dossiers uit te spitten. Gesprekken vinden face to face plaats, op plekken ver weg van de omroep. Documenten die de verhalen bevestigen, worden via tussenschakels doorgestuurd en afgedrukt, waarna je ze bij mensen thuis fysiek moet ophalen. Dat alles opdat de bronnen niet traceerbaar zouden zijn. Het zegt veel over de angstcultuur die op de VRT heerst.
Het is essentieel dat je die mensen in bescherming neemt, maar het is ook een evenwichtsoefening. Je wilt concreet genoeg zijn om het verhaal aan de lezer te vertellen, maar tegelijk vaag genoeg opdat je bronnen niet aanwijsbaar worden. Dat gebeurt in actief overleg met de bronnen zelf: wat kunnen we wel schrijven, wat niet? Dat houdt vaak in dat je in je verhaal minder details kunt geven dan waarover je beschikt. Frustrerend, maar noodzakelijk om je bronnen uit de wind te houden.
Wat alleszins helpt, is veel bronnen hebben, onafhankelijk van elkaar, op goedgeplaatste posities binnen de organisatie. Voor onze verhalen konden we terugvallen op soms wel tien bronnen uit verschillende geledingen binnen de VRT. Dat maakt het verhaal steviger, én het maakt dat niemand individueel kan worden aangewezen als het lek, en zo het slachtoffer kan worden van een mogelijke tuchtprocedure.
Natuurlijk krijgt de VRT-top in ieder dossier de kans om te reageren. Dan sturen we een reeks feitelijke vragen naar de woordvoerder. Enkele uren later volgt dan een antwoord, ongetwijfeld op een schaaltje afgewogen. Op sommige vragen komt geen antwoord, of een antwoord naast de kwestie. Aandringen levert dan zelden meer informatie op. Soms volgt nog een telefoongesprek met de woordvoerder, die je probeert te overtuigen dat er helemaal geen verhaal is. Overigens kregen we bij de woordvoerders van ministers dezelfde repliek. Maar als een woordvoerder zegt dat er geen verhaal is, dan hoef je dat nog niet zo aan te nemen.
Verslag uitbrengen over een huis dat de persvrijheid hoog in het vaandel zou moeten dragen, wordt op die manier wel erg moeilijk. Maar het belang van een onafhankelijke publieke omroep is groot. En moeilijk gaat ook.
Als een woordvoerder zegt dat er geen verhaal is, dan hoef je dat nog niet zo aan te nemen