Gazet van Antwerpen Stad en Rand
“Het Steen is gebouwd om mensen te onderdrukken”
Geschiedenisprof legt twee historische stadsburchten op de weegschaal
“Mensen hebben in ons land geen nationale identiteit, ze voelen zich niet eerst Belgisch of Vlaams, maar identificeren zich met hun stad. Ze zijn eerst en vooral Gentenaar of Antwerpenaar. Daarom vereenzelvigen ze zich zo met stedelijke monumenten”, stelt Jelle Haemers vast.
Zijn het Steen en het Gravensteen gelijkaardige gebouwen?
“Er is een grote gelijkenis: ze heten beiden ‘steen’ omdat ze in steen gebouwd zijn, wat in hun tijd uitzonderlijk was. Ze staan beide op een plek waar eerder een houten versterking stond, maar in de twaalfde eeuw werd die versteend. Het zijn beiden pogingen om een burcht te bouwen die sterker is dan haar omgeving.”
En wat is het oudste?
“Vermoedelijk is Antwerpen begonnen, maar er staat geen exact jaartal op. Op beide plekken zijn sporen gevonden uit de tijd van de Romeinen en zelfs ouder. Logisch dat daar mensen zich vestigden: het zijn allebei verhoogde plaatsen aan belangrijke rivieren. Vooral in de periode dat de vikingen hier grondig huis hielden, zijn de bewoners zich beginnen versterken en burchten beginnen bouwen: houten gebouwen met aarden omwallingen die later versteend zijn. Maar het is moeilijk om weten wat er precies voordien stond, net omdat het weg is.”
Het Gravensteen is het steen van de graaf veronderstel ik. En het Steen?
“Ook. En dat is het allergrootste misverstand rond deze gebouwen: vandaag beschouwen de Gentenaars en de Antwerpenaars die als iets van hen, maar in oorsprong klopt dat niet. Gent en Antwerpen waren belangrijke grenssteden. De Schelde vormde toen de grens tussen Frankrijk en Duitsland. Gent lag in Frankrijk, Antwerpen in Duitsland. Daarom waren versterkingen op die plaats zo belangrijk. In Gent was het de graaf van Vlaanderen die bouwt. Antwerpen was toen nog een markgraafschap dat later opging in het hertogdom Brabant. In beide gevallen wilde de centrale overheid zich verdedigen; maar ook aan de stedelingen tonen wie er de baas is. De graaf wou hen met dure spectaculaire architectuur tonen dat hij de machtigste is. Hij bouwde die kastelen dus deels tegen de stedelingen, ook
om veilig te zijn als hij daar langsging en bleef slapen.” Waarom liggen de twee Stenen zo gevoelig?
“Mensen hebben in ons land geen nationale identiteit, ze voelen zich niet eerst Belgisch of Vlaams, maar identificeren zich met hun stad. Ze zijn eerst en vooral Gentenaar of Antwerpenaar. Daarom vereenzelvigen ze zich zo met stedelijke monumenten zoals die beide kastelen. Die zijn opgericht tegen hen, maar in de romantiek van de 19de eeuw zijn ze tot het collectieve bezit gaan behoren. Ze zijn nochtans lang gebruikt als justitiepaleis, gevangenis en folterkamer. Gentenaars en Antwerpenaars zijn daar gefolterd, veroordeeld en gevangengezet. Zeker in de zestiende eeuw, in de tijd van de godsdienstoorlogen, waren dat symbolen van repressie en onderdrukking.”
Wisten mensen waar die gebouwen voor stonden?
“Ja, dat is altijd goed in het geheugen blijven spelen, maar dat is nu wat weg. In de negentiende eeuw zag men dit misschien anders dan vandaag. Toen bestond er een hele romantiek rond de grootsheid van de middeleeuwen, men keek daar met fierheid op terug omdat die steden toen meer autonomie hadden en een grote culturele productie. Gent was het middeleeuwse Manhattan met zijn hoge torens, in Antwerpen keek men vooral fier terug op de zestiende eeuw. Daardoor zijn Gentenaars en Antwerpenaars die gebouwen als iets van hen beginnen beschouwen.”
Welk van beide hield het beste stand tegen vijandelijke legers?
“Geen van beide is ooit door een vijand belegerd. Ze dateren uit de 12de eeuw maar verloren na tweehonderd jaar elke militaire functie: door de uitvinding van het buskruit kon je zo door die muren schieten. Maar in de 12de eeuw was het Gravensteen met zijn dikke muren misschien het veiligste omdat het als één geheel gebouwd is. Anderzijds is het Steen beveiligd door de Schelde.”
Behalve tegen de eigen bewoners!
“Ze zijn allebei inderdaad ooit ingenomen door de eigen bevolking. Het bekendste voorbeeld in Antwerpen dateert uit 1357: de Vlaamse graaf had toen Antwerpen veroverd op de Brabantse hertog. Het klinkt ironisch omdat in Antwerpen vandaag wellicht de grootste flaminganten zitten, maar de Antwerpenaars kwamen in opstand tegen de Vlaamse graaf, en bestormden hét symbool van de grafelijke macht, het Steen. Zelfs een aantal gevangenisbewaarders werd gelyncht. Maar de graaf sloeg terug, en legde de Antwerpenaars een forse boete op: ze moesten in hun ondergoed op hun knieën vergiffenis komen vragen. Zoals de Gentenaars in de tijd van keizer Karel de stroppendragers werden, zou je de Antwerpenaars dus de onderbroekendragers kunnen noemen (grinnikt). Maar maak daar nu niet de titel van je artikel van. Ook in Gent is de bevolking daar een paar keer binnengevallen. Het bekendste is natuurlijk de bezetting van het Gravensteen in 1949, toen de studenten in opstand kwamen tegen de verhoging van de bierprijs. Na een paar uur had de brandweer er hen al uit gezet, dus zo oninneembaar was dat kasteel niet.”
Zijn die graven daar altijd blijven wonen?
“Neen, in de twaalfde eeuw voldeden die stenen aan de normen van toen. Twee eeuwen later hebben ze veel te weinig luxe. In Gent bouwen ze een nieuw kasteel, het Prinsenhof, dat grotendeels verdwenen is. In Antwerpen gaan ze in de Sint-Michielsabij resideren, dat een echte luxeresidentie was.”
Hoeveel is er vandaag nog authentiek aan de stenen?