Gazet van Antwerpen Stad en Rand
Het verhaal van Schone Flup en Zot Jeanneke laat Lier nooit meer los
Het verhaal van de Bourgondische erfgenaam Filips de Schone en de Spaanse prinses Johanna van Castilië zal voor eeuwig in de Lierse annalen staan
Historische figuren en feiten vervagen doorgaans in de tijd, maar het huwelijk van de Bourgondische erfgenaam Filips de Schone met de Spaanse prinses Johanna van Castilië zal voor eeuwig in de Lierse annalen staan opgetekend als het luisterrijkste feest dat de stad ooit gekend heeft. Een onfortuinlijk incident wierp evenwel al een eerste donkere schaduw over dit sprookjeshuwelijk dat zou eindigen in een vroegtijdige dood en jaren van waanzin. Ziehier het verhaal van Felipe el Hermoso y Juana la Loca, oftewel in het schoon Liers ‘Schone Flup’ en ‘Zot Jeanneke’.
20 oktober 1496 wordt het huwelijk voltrokken tussen Filips en Johanna. Filips is de zoon van Maria van Bourgondië, heerser over de Habsburgse Nederlanden en toekomstig keizer van het Heilige Roomse Rijk. Johanna is de dochter van het roemrijke echtpaar Ferdinand van Aragon en Isabella van Castilië. Er wordt een meer dan tweehonderd jaar durende band tussen de Zuidelijke Nederlanden en Spanje gecreeerd. Deze verbintenis krijgt nog een extra dimensie wanneer Johanna in 1504 het koninkrijk Castilië erft en het echtpaar als koning en koningin van Spanje door het leven gaat.
Het echtpaar zit al die tijd niet stil en produceert binnen een tijdspanne van tien jaar zes kinderen. Onder hen de latere keizer Karel V, die in 1500 in Gent geboren wordt. Maar dan slaat het noodlot toe. De in Brugge geboren Filips sterft in 1506 in het Spaanse Burgos onder mysterieuze omstandigheden (hier en daar valt zelfs het woord vergiftiging) en laat Johanna ontroostbaar en gek van verdriet achter, niet meer in staat om te regeren. Haar vader Ferdinand wordt als regent van haar kinderen aangesteld. Na diens dood zal zoon Karel, op 16-jarige leeftijd, koning van Spanje worden.
Blijkbaar had Johanna al tijdens haar huwelijk tekenen van verre
jaloezie en geestelijke onevenwichtigheid vertoond. Filips was en bleef heel zijn leven een enthousiaste flierefluiter. Een aandoening die zich binnen haar familie in de loop der eeuwen overigens nog meer zou openbaren. Maar na Filips’ dood wordt zij verwarder en verwarder. Zij kan geen afscheid van hem nemen, laat zijn lichaam balsemen en in een loden kist leggen, die in haar slaapkamer wordt geplaatst. De kist moet elke ochtend worden geopend, in de hoop dat Filips ’s nachts weer tot leven is gekomen. Wanneer Johanna op reis gaat, gaat de kist gewoon mee. Volgens niet bevestigde verhalen zou ze daarbij nooit in nonnenkloosters hebben verbleven, uit angst dat ze haar weer tot leven gekomen man aan een bevallige zuster zou kwijtraken. De echte verklaring is evenwel een stuk trivialer. Johanna werd immers vergezeld door een militaire escorte. En dat soort gasten liet je beter niet zomaar los in een klooster.
Definitieve rustplaats
Een andere verhaallijn vertelt dan weer dat Johanna de kist elke ochtend liet openen om zich ervan te vergewissen dat de ‘Vlamingen’ het lichaam van haar in de Nederlanden bijzonder populaire echtgenoot niet hadden gestolen. Uiteindelijk kan haar vader haar ervan overtuigen Filips een definitieve rustplaats te geven. Johanna wordt vervolgens officieel krankzinnig verklaard en in 1509 geïnterneerd in een kasteel in Tordesillas, waar ze in totaOp le afzondering tot aan haar dood, 48 jaar na het overlijden van haar geliefde echtgenoot, zou wonen. Al die tijd bleef ze de titel van koningin van Castilië dragen. Een praalgraf, met daarin de lijkkisten van Filips en Johanna, bevindt zich in de koninklijke kapel naast de kathedraal van Granada.
Of Johanna daadwerkelijk ‘waanzinnig’ was – wat haar geschiedkundige bijnaam graag doet uitschijnen – valt nu niet meer vast te stellen. Zoals vaker in dit soort situaties moet er stevig rekening worden gehouden met de persoonlijke ambities van de personen uit haar directe omgeving. In casu haar vader, haar man en haar zoon. Johanna vormde immers, via haar moeder, al op jonge leeftijd de sleutel tot de Spaanse kroon. Hoe dan ook, haar historische en dynastieke belang mag zeker niet worden onderschat. Ze was uiteindelijk de moeder van twee keizers en vier koninginnen. Recente bronnen gaan steeds meer uit van het feit dat ze mogelijk niet compleet waanzinnig was, wel onbekwaam tot regeren. Een opdracht waar ze als jong meisje en outsider voor de troon overigens nooit terdege op was voorbereid.
Geen vuiltje aan de lucht
Maar in de herfst van 1496 was er voor Johanna, die zich voorbereidde op haar sprookjeshuwelijk met de knappe Filips, nog geen vuiltje aan de lucht. Waarom Lier nu juist het toneel vormde voor misschien wel het belangrijkste dynastieke huwelijk uit de Eurogaande pese geschiedenis, daarover voeren historici diverse argumenten aan. Stadsgids Hugo Broes: “De onverwachte dood van Maria van Bourgondië, die na een val van haar paard was overleden, had politieke onstabiliteit gecreëerd. Grotere Brabantse steden zoals Antwerpen, Mechelen of Brussel wilden profiteren om zich sterker te profileren. Het neutrale, immer loyale Lier leek voor het Bourgondische hof politiek de beste keuze voor het huwelijk. Daar kwam nog bij dat de invloedrijke hertogin-weduwe Margaretha van York, Filips’ stiefgrootmoeder, een bijzondere devotie voelde voor Sint-Gummarus, de patroonheilige van Lier. Zij had zelfs al eens meegelopen in een processie te zijner ere en toonde zich telkens weer zeer ontroerd bij het aanschouwen van diens relieken. Ze was zelf het slachtoffer van een slecht huwelijk. Ze hoopte misschien dat Sint-Gummarus, de heilige die alle breuken kon genezen, dit speciale huwelijk op een bijzondere wijze zou beschermen. Maar de belangrijkste rol bij dit alles werd misschien wel gespeeld door de aan het hof bijzonder invloedrijke familie Van Bergen, die bijzonder sterke banden met Lier had en er ook een statige stadsvilla bezat.
Henricus van Bergen, bisschop van Kamerijk, werd aangeduid om het huwelijk plechtig in te zegenen. Deze Lierenaar was niet alleen de geestelijke begeleider van Filips, hij was ook kanselier, lid van de Hoge Raad en drager van de Orde van het Gulden Vlies.
Een zekere Erasmus was zelfs een tijdje zijn secretaris. Van Bergens stem zal in de eindbeslissing zeker zwaar hebben doorgewogen, zeker ook omdat Filips Lier al enkele keren had bezocht en het er duidelijk naar zijn zin had gehad.”
Luisterrijke ontvangst
Johanna vertrok op 30 juli vanuit het Spaanse Laredo naar Zeeland om van daaruit naar Antwerpen door te reizen, waar haar een luisterrijke ontvangst en blijde intrede stonden te wachten. Zij deed dat niet alleen. Omdat het de eerste keer was dat Spanje een aanstaande bruid naar het buitenland liet vertrekken, werd er niet op een man of een paard gekeken. Johanna werd vergezeld door een gevolg van zo’n twintigduizend mensen, onder wie kamerherenen dames, pages, lijfknechten en soldaten. Ook de provisiekamer was goed voorzien. Documenten uit die tijd spreken over 85.000 pond gerookt vlees, honderdduizend pekelharingen, duizend kippen, tweehonderd schapen, twintig koeien, tienduizend eieren en vierhonderd vaten wijn. Tijdens een storm gingen wel een lading juwelen en het grootste deel van Johanna’s uitzet verloren, maar het leeuwendeel van de vloot kwam veilig aan in Arnemuiden.
Toen Johanna midden oktober in Lier aankwam, was Filips nog niet gearriveerd. Die was, op vraag van zijn vader, Maximiliaan van Oostenrijk, eerst nog mee gaan jagen in Tirol. Diezelfde
Maximiliaan, die het met heel wat Vlaamse steden voortdurend aan de stok had, zou op het huwelijk overigens schitteren door zijn afwezigheid.
Glorieuze plechtigheid
Wanneer haar aanstaande bruidegom uiteindelijk toch aankomt – volgens sommige bronnen pas de dag voor het huwelijk – gebeurt er iets onverwachts. Wat als een louter politiek huwelijk werd beschouwd, waarvan alle details tot op de laatste letter op voorhand in een huwelijkscontract op papier waren gezet, krijgt ineens een heel andere dimensie wanneer de twee elkaar voor het eerst in levenden lijve ontmoeten. De vonken vliegen er gewoon af. Alle hofetiquette wordt overboord gegooid en het koppel loopt gewoon weg, hun hovelingen in opperste staat van vertwijfeling achterlatend. Filips en Johanna zoeken en vinden een priester die van hen, volgens de overlevering op straat en op dwingend bevel, voor de ogen van God man en vrouw maakt. Wat er daarna gebeurt, laat zich gemakkelijk raden. Het kersverse echtpaar haast zich naar de voor hen voorziene woonvertrekken en laat zich een hele tijd niet meer zien. De volgende dag komen de twee gelukkig weer boven water en worden ze tijdens een glorieuze plechtigheid in de Sint-Gummaruskerk voor de tweede keer in de echt verbonden. Omdat de kerk op dat moment nog in volle aanbouw is, wordt de plechtigheid voltrokken in een zijkapel die uitgeeft op de kooromgang.
Hugo Broes: “Er volgt een hofbal met een gigantisch banket op een van de zolders van de Abtsherberg, waarvan nu nog altijd één torentje overeind staat. Het bier en de wijn vloeien rijkelijk en de Lierse notabelen schenken Filips een gigantische snoek, het symbool van een lang leven. De belangstelling voor dit uitzonderlijke huwelijk is zo groot dat door het gedrang een houten brug over de Nete, ter hoogte van de huidige Aragonbrug, het begeeft. Een deel van het publiek valt in het water en sommige aanwezigen zouden er zelfs het leven bij gelaten hebben. Waarom juist daar? Vanop de brug had je een goed uitzicht op het Hof van Mechelen, de officiële verblijfplaats van het bruidspaar, waar ook de officiële consummatie van het huwelijk zou plaatsvinden. Wie weet viel er van dat laatste spektakel wel iets te zien of te horen. Voyeurisme is duidelijk van alle tijden … Maar ook voor deze calamiteit is er waarschijnlijk een veel prozaïscher verklaring. Vlak bij de brug was er op het water een podium gebouwd waarop rederijkers enkele voorstellingen gaven. Er waren gewoon te veel toeschouwers en de brug begaf het onder hun gewicht.”
Was dit incident een voorafspiegeling van het onheil dat later over het huwelijk zou neerdalen? Voor het dolverliefde koppel was er op dat eigenste moment alleszins nog geen vuiltje aan de lucht. De échte miserie lag nog achter de horizon verborgen.
Hugo Broes
Stadsgids
“De onverwachte dood van Maria van Bourgondië had politieke onstabiliteit gecreëerd. Grotere Brabantse steden zoals Antwerpen, Mechelen of Brussel wilden profiteren om zich sterker te profileren. Het neutrale, immer loyale Lier leek voor het Bourgondisch hof politiek de beste keuze voor het huwelijk.”