“Sociale media kunnen nooit het fysieke samenzijn vervangen”

Tom Lanoye schrijft “klassiek Grieks drama” tegen achtergrond

In Zuivering, de elfde roman van Tom Lanoye, is Antwerpen het toneel van de actie. “Een stad met een spoorwegkathedraal bij de E19… Je herkent Antwerpen wel, al noem ik de stad nergens bij naam. Een bewuste keuze, want de stad waar hoofdpersonage Gideon Rottier woont, staat symbool voor alle steden waar aanslagen dreigen. Waar angst en paranoïa leven.”

Gideon Rottier woont, net als Tom Lanoye (59) zelf, in een herenhuis met vergulde muurversieringen in de traphal. Ze hebben allebei een aparte kast waar ze woordenboeken en grammatica’s in verschillende talen bewaren. En op een goeie dag landt er een haan op hun binnenplaats.

Was de haan die bij jullie landde de inspiratie voor deze roman?

Ik lag nog in bed toen mijn man René op onze koer een haan ontdekte die was komen aanvliegen. Ik ben gaan opzoeken wat voor dier het was, het bleek een Engels ras te zijn. We hebben zeker twee maanden voor hem gezorgd, we noemden hem Jean-Luc. Dankzij onze haan durfden de merels en duiven weer op onze koer langskomen, de haan hield de katten weg. Maar omdat wij ook vaak in het buitenland zitten en niet voor hem konden blijven zorgen, is het dierenasiel hem op een goede dag komen ophalen.

Mijn hoofd is een broedmachine: dat haantje dat kwam aanvliegen, het idee om een stotteraar op te voeren als hoofdpersonage, een artikelreeks over extreme beroepen, de actualiteit van de vluchtelingen en de aanslagen… het vloeide in mijn hoofd allemaal samen tot deze roman.

Geen vluchteling, maar een haantje van kunstenaar Koen Vanmechelen haalde de boekcover.

Als slagerszoon blijft de anatomie van dieren mij fascineren, daarom sprak dat beeld me aan: zo’n haantje half met pluimen, half gepluimd.

Vanmechelen droomt van een ‘Cosmopolitan Chicken’, die DNA van over de hele wereld verenigt.

Dat project is een prachtige utopie… mijn boek is een dystopie: het eindigt in drama. Dat gepluimde haantje is ook een knipoog naar een van de beroepen die Gideon in het boek uitprobeert, taxidermist. Als stotteraar heeft hij het moeilijk werk te vinden. Hij schrijft wel schitterende sollicitatiebrieven, die zo overtuigend blijken dat hij zelfs voor extreme beroepen als onderwaterlasser of spermavanger bij paarden in aanmerking komt. Tot hij zijn roeping vindt bij Extreme Cleansing, een bedrijf dat na branden, zelfmoorden, aanslagen en overstromingen de schade komt ruimen, alles schoonmaakt en zuivert. Naar die zuivering verwijst onder meer de titel van de roman.

Wanneer de vluchteling Youssef bij Extreme Cleansing terechtkomt, moet Gideon aanvankelijk niet veel van hem weten.

Maar uit de liefde voor een boek groeit hun vriendschap. Wanneer Gideon en Youssef bij het schoonmaken van een dokterskabinet op een boek stoten, Cyrano de Bergerac, is dat het begin van hun band. Het breekt het ijs tussen de twee. Wanneer Gideon Youssef Nederlands leert, imiteert die zelfs zijn geslis, wat hij dan weer moet afleren. Maar vooral: in Youssef vindt Gideon iemand die hem niet uitlacht als hij praat. Iemand die luistert, ook al stottert hij. En Gideon, altijd al een eenzaat geweest, vindt meer en meer plezier in Youssefs gezelschap. Eindelijk heeft hij een vriend.

De vereenzaming in onze samenleving is ook iets wat ik wil aankaarten in dit boek. Sociale media kunnen nooit het fysieke samenzijn vervangen. Mijn Facebook zet ik af als ik geen zin meer heb om verder met iemand te praten. Wie samenleeft, leeft ook door moeilijke stiltes na een ruzie, je kan de ander niet ‘afzetten’. Die moeilijke momenten van samenzijn zorgen voor sterkere banden.

‘Niemand weet ooit wat het is om de ander te zijn’, bedenkt Gideon. ‘En de meeste pogingen leiden tot meer ellende dan je lief is.’ Ondanks de ta

lige band loopt zijn vriendschap met Youssef slecht af.

Zijn verhouding tot de taal is een van de leidende thema’s in het boek. Zoals Sprakeloos gaat over het verlies van de taal bij mijn moeder, gaat Zuivering over het onvermogen om zich uit te spreken. Dat uit zich in Gideons geslis en gestotter. Maar soms gaat het ook om emoties die niet uitgesproken worden. Om verzwegen verledens.

Wanneer Youssef op een dag Gideons leven redt, door hem tijdens hun werk uit een brandend drugspand te redden, blijft de schuld die Gideon voelt tegenover Youssef onuitgesproken. Gideon voelt de schuld om Youssef te redden. En dus neemt hij Youssefs uit Syrië overgekomen gezin, waar die tot dan toe nooit over gesproken had, op in zijn huis. Het blijkt het begin van het einde te zijn. Waar ook de haan zijn rol in speelt.

Nee, het is een klassieke roman. Je gaat er niks wijzer van worden over hoe vluchtelingen de tocht naar Europa maken. Het zijn de memoires van Gideon Rottier, een man die terugkijkt op zijn leven op zoek naar een verklaring naar hoe het zo is kunnen lopen, hoe hij tot zijn misdaden is gekomen, of die wel geheel zijn eigen schuld zijn. Het is een klassiek Grieks drama.

Het leven wordt vooruit geleefd en achteruit begrepen, zei de filosoof Kierkegaard.

Dat is het drama van de mens. Ik onderzoek in dit boek hoe de omstandigheden waarin wij leven onze acties beïnvloeden, de spanning tussen gemeenschap en individu. Als schrijver ben ik, net zoals Louis Paul Boon, een seismograaf van wat vandaag leeft. De vluchtelingencrisis en de aanslagen zijn alleen de arena waarin de strijd van Gideon zich afspeelt, niet het onderwerp.

De lijfspreuk van Gideon is: ‘De mens is niet gemaakt om in groep te leven. Het is al moeilijk genoeg met z’n tweeën.’ Is het ook de jouwe?

Nee. Ik geloof dat het de moeite waard is om samen te leven, hoe moeilijk dat soms ook is. Met z’n tweeën en in groep.

Zuivering, Tom Lanoye, Prometheus, 360p, 24,99 euro

TOM LANOYE Schrijver ‘‘Zoals ‘Sprakeloos’ gaat over het verlies van de taal bij mijn moeder, gaat ‘Zuivering’ over het onvermogen om zich uit te spreken.’’