Waarom het ’s nachts zweten blijft in Antwerpen

Het was even wennen na dat koele voorjaar, toen half juni dan toch de ventilatoren moesten worden bovengehaald. Vooral bewoners van grote steden lagen te woelen, bij temperaturen die rond middernacht tussen 20 en 25 graden bleven hangen. In het ommeland daarentegen was het vaak veel koeler.

We weten dat het hitte-eilandeffect, waarbij steden beduidend warmer zijn dan het omliggende gebied, stadsbewoners in hogere mate blootstelt aan hittestress. Maar over de exacte dynamiek ervan valt nog veel te ontdekken. De vijfduizend gazondolken van CurieuzeNeuzen in de Tuin – een onderzoeksproject van de Universiteit Antwerpen in samenwerking met onder meer de krant De Standaard – geven een unieke inkijk in dat proces met hun temperatuurdata, die om de vijftien minuten worden geregistreerd.

De luchtsensor van de dolken staat op 12 centimeter boven de grond. De temperatuur daar is vergelijkbaar met wat we zelf voelen in onze tuin of slaapkamer. Het hitte-eilandeffect is ’s nachts het zuiverst waar te nemen: gebouwen, asfalt en beton nemen overdag warmte op en geven die ’s avonds weer af.

Een eerste analyse van die data levert deze drie opvallende vaststellingen op.

1. ANTWERPEN TOT 6 GRADEN WARMER DAN RANDGEMEENTEN

In die warme nacht van 16 juni was het om middernacht in de Vlaamse steden gemiddeld twee graden warmer dan op het platteland. Op het koelste moment van de nacht was het verschil drie graden. Dat is de gemiddelde temperatuur van alle stadstuinen tegenover de gemiddelde temperatuur van alle plattelandstuinen. Als je weet dat lokale weersomstandigheden, bodemtype of reliëf ook een stevige stempel drukken en dat ons platteland sterk verstedelijkt is, zijn die paar graden verschil heel significant, zegt Jonas Lembrechts, ecoloog aan de UAntwerpen en wetenschappelijk begeleider van het project. “Vergelijk het met de opwarming van de aarde: twee graden lijkt niet veel, maar achter dat gemiddelde gaan grote verschillen schuil.”

Het Vlaamse gemiddelde maskeert grote lokale verschillen tussen steden en hun ommeland. In Antwerpen waren in het centrum om middernacht uitschieters tot 23 graden en meer, terwijl het in het omringende platteland vaak onder de 17 graden bleef – een verschil van zes graden. Over heel Vlaanderen is het contrast nog veel groter: tussen de warmste en de koelste tuinen zat om middernacht ruim vijftien graden verschil.

Dat scheelt enorm als je ligt te slapen, zegt Lembrechts. “Tot 18 graden slaap je comfortabel, daarboven wordt het voor veel mensen lastiger. Hoe warmer het buiten is, hoe moeilijker je de warmte kwijtraakt die in huis hangt. Op het platteland koelt het ’s nachts doorgaans af, waardoor je kunt ventileren. In de stad lukt dat niet meer. Het enige wat dan nog rest, zijn energievretende airco’s. Dat stuwt je elektriciteitsfactuur de hoogte in en bovendien warmen die airco’s de buitenlucht verder op.”

Dit patroon geeft duidelijk weer wat we bij een volgende hittegolf mogen verwachten. Naarmate de klimaatverandering onze zomers heter maakt, zullen ook de gezondheidsrisico’s die gepaard gaan met hittestress, toenemen.

2. HÉT HITTE-EILANDEFFECT BESTAAT NIET

Elke stad heeft haar eigen dynamiek. Hoe groter en dichter bebouwd, des te groter het hitte-eilandeffect. Als grootste stad springt Antwerpen eruit, maar ook in Mechelen, Gent of Leuven blijft de warmte tot in de vroege ochtend hangen. Steden als Genk of Kortrijk springen op de kaarten vaak minder in het oog. “Veel hangt af van hoe compact een stad gebouwd is”, zegt Lembrechts. “Genk heeft bijvoorbeeld een minder dichtbebouwd stadscentrum. Compactere steden hebben stedenbouwkundige voordelen, maar moeten in hun stadsplanning rekening houden met voldoende koeling.”

Overdag speelt het hitte-eilandeffect veel minder. De CurieuzeNeuzen-data toonden al aan dat je in stadstuinen evengoed verkoeling kunt vinden in de schaduw van gebouwen en bomen. Hoe je je tuin inricht, heeft een grote impact op hoe die tijdens de dag aanvoelt, maar ook op de opwarming van de bodem.

De tuinbodems in de stad zijn overdag niet noodzakelijk warmer dan die op het platteland. Maar op de stedelijke koorts ’s nachts en hoe we die ervaren wanneer we slapen, hebben we minder impact. “De warmte verspreidt zich ’s nachts doorheen de stad, en blijft er hangen tussen de gebouwen als een warme deken”, zegt Lembrechts.

Zijn we ’s nachts dan weerloos tegen stedelijke koorts? “Niet helemaal”, zegt Lembrechts. “We zien nog steeds grote verschillen tussen tuinen die dicht bij elkaar liggen. Je hebt wel degelijk een invloed als tuinier. Dat kan te maken hebben met de hoeveelheid groen of verharding in je tuin, en hoeveel warmte jouw tuin ’s avonds dus afgeeft. Dat willen we verder analyseren. In een tuin met tien bomen heb je misschien een koelere voorsprong ’s nachts.”

En wat als de buren ook tien bomen hebben? En de rest van de wijk ook? Dan heb je samen een klein bosje. “Dat is een interessante vraag”, zegt Lembrechts. “We zien onze tuinen als een geïsoleerde plek, maar vanuit klimaatperspectief vormen ze één groot park. Als we samenwerken, kunnen we misschien wél een hefboom vormen tegen het nachtelijke hitte-eilandeffect. We gaan verder uitzoeken hoe groot die collectieve inspanning moet zijn om een effect te hebben.”

3. KEMPEN WARMEN SNEL OP MAAR KOELEN OOK SNEL AF

Ook regionale verschillen vallen op. Zo heb je in de Kempen en Limburg op warme dagen vaak temperatuurpieken. De zandgrond warmt sneller op en er is geen verkoelende zeebries die verlossing brengt. Maar in de loop van de nacht koelen de Kempense en Limburgse tuinen goed af. “Zandgrond warmt sterker op in de zon, maar verliest ook snel weer zijn warmte”, legt Lembrechts uit. “Het verschil tussen dag en nacht is dus meestal groter in de Kempen dan aan de kust.”

Het hitte-eilandeffect is bovendien een dynamisch fenomeen dat elke nacht anders ervaren kan worden. “Het effect is het meest uitgesproken tijdens heldere nachten, warm of koud”, zegt Lembrechts. “Maar op bewolkte of regenachtige nachten is er weinig van te merken.”

Op standaard.be/curieuzeneuzen vind je elke dag een update van de temperatuurkaart.