Gazet van Antwerpen Stad en Rand
‘HELLHOLE’ ZWIJNDRECHT
Op stap in de gemeente van PFOS, oorlogsmunitie, autosnelwegen en Oosterweelwerken
PFOS in de grond, autosnelwegen door de gemeente, oorlogsmunitie in het water en Oosterweelwerken overal. Er zijn pittoreskere plaatsen om te wonen dan Zwijndrecht, de gemeente geklemd tussen de stad Antwerpen, de grens met Oost-vlaanderen en de grote havenindustrie. En toch woont het gros van de 20.000 inwoners er graag. “Zwijndrecht heeft ook zo veel voordelen dat we willen vechten om hier te kunnen blijven wonen.”
Toen God de aarde schiep, had hij wellicht iets anders in gedachten dan het Zwijndrecht van 2021. Autosnelwegen E17 en E34 razen er al jaren. Rond het plaatselijke fort ligt meer dan een eeuw niet-ontplofte oorlogsmunitie. En sinds deze lente weet heel België dat er ook te veel PFOS in de grond zit, een voor de gezondheid schadelijke stof die de naburige fabriek van 3M jarenlang geloosd heeft. Nu door de Oosterweelwerken in Zwijndrecht ook nog eens naarstig in die grond gewoeld wordt, stellen ze zich daar op de linkerscheldeoever vragen.
Gelukkig heeft God de Zwijndrechtenaar geschapen met een onverzettelijkheid om u tegen te zeggen. Enter: de 85-jarige Mariette Baekelant, de 1M van Zwijndrecht. Ze woont niet alleen op Pfos-vervuilde grond, ze woont ook in de Gavers, de straat alias oprit van Kwartier Kolonel IMF Brosius ofte het fort van Zwijndrecht. Geen burger woont dichter bij de naar schatting 2.000 tot 4.000 ton oorlogsmunitie die daar in het water ligt. Maar vertrekken? Ho, maar. “Ik zou nergens anders willen wonen”, zegt ze tot drie keer toe in haar tuintje.
De vos van ’t fort
Mariette woont er sinds 1966. Toen ze in het fort nog munitie onklaar maakten, heeft ze twee keer haar ramen zien springen van de knal. Toen haar waterleiding een tijd onbruikbaar was, heeft ze water gebruikt van het fort zelf, datzelfde water waarin al die munitie ligt. “Wij hebben ervan gedronken, we hebben ermee gekookt en we hebben onszelf ermee gewassen. En toch heb ik hier tien kinderen grootgebracht.” Ze knikt naar Alex en Annick, een zoon en een dochter die op bezoek zijn. “Ze hebben nooit een kermis gedaan, altijd in onze tuin gespeeld. En ze leven nog allemaal.” Het domein van Mariette herbergt ook veel dieren: een geit, een hond, twee hanen, twee pauwen, 25 vissen en... vijftien kippen. De Vlaamse overheid raadt het eten van eigen eieren af aan iedereen die woont in Zwijndrecht. Maar Mariette is niet van plan om haar menukaart aan te passen. “Ik eet mijn eieren nog elke dag. Zit het hier, die PFOS? Hoe lang al? En hoe lang eten wij dat dan? Het grootste gevaar hier is de vos van ’t fort. Een paar jaar geleden heeft hij in een nacht vijftig kippen doodgebeten. Sindsdien zet ik ze elke nacht binnen.”
Toch is Zwijndrecht ongerust. Huisarts Danny De Vylder krijgt al weken gezondheidsvragen in zijn kabinet. “Logisch”, zegt hij. “De mensen zijn lang in het ongewisse gelaten. Nu ze opeens afkomen met PFOS, weten ze niet wat ze daarmee moeten.” En er is het bloedonderzoek door de Vlaamse overheid voor wie binnen een straal van drie kilometer woont rond 3M. Dat moet meer duidelijkheid brengen over PFOS en de gezondheid van de Zwijndrechtenaar. Achthonderd deelnemers werden geselecteerd, maar veel meer mensen wilden een test laten afnemen.
Dirk Herremans (61) is een van de achthonderd gelukkigen en hoopt dat hij zo snel mogelijk resultaat krijgt. Dirk woont sinds 1998 in de Neerstraat, de straat het dichtst bij de fabriek aan de andere kant van de E34. Van alle huizen staat het zijne in vogelvlucht nog eens het dichtst bij de site van 3M. Jarenlang heeft hij in zijn achtertuin een serre gehad met groenten. Jarenlang heeft hij kippen gehad die eieren legden. “Twintig jaar lang heb ik gegeten uit mijn eigen tuin zonder één waarschuwing”, zegt Dirk. “Vandaag wil ik duidelijkheid over mijn gezondheid.”
Zwijndrecht Gezond
Hij is bezorgd, zegt hij. Voor zichzelf, maar nog veel meer voor zijn twee dochters van 31 en 35 jaar. De twee zijn inmiddels vertrokken uit het ouderlijke huis, maar zijn hier jarenlang opgegroeid. Dirk is ook beginnen na te denken over de algemene toestand van onze Vlaamse grond. “Ik kweek mijn tomaten intussen in aparte bakjes met aarde die ik ga kopen in de winkel. Wie garandeert mij dat die grond geen schadelijke stoffen bevat? Is in Vlaanderen, waar overal fabrieken staan, nog wel grond te vinden zonder PFAS, PFOS of soortgelijke stoffen?”
“Ik woon hier nog heel graag. En ik wil vechten om hier graag te kunnen blijven wonen.” Carolien Van der Cruyssen, Zwijndrecht Gezond
Het is een vraag die de recent opgerichte burgerbeweging Zwijndrecht Gezond zich ook stelt. “We willen dat er voortaan open gecommuniceerd wordt over PFOS en vragen oplossingen als blijkt dat er fouten werden gemaakt”, zegt Carolien Van der Cruyssen (38). Ze is tien jaar geleden komen wonen in de Molenstraat, een zijstraat van de Neerstraat op een paar honderd meter van 3M. “Alles moet gemeten worden”, zegt ze. “Bloedwaarden, waarden in de grond, het drinkwater, maar ook: wat stoot 3M vandaag nog uit? Want als de kraan niet toe is, zullen ze moeten blijven dweilen.”
In haar achtertuin heeft Carolien een indrukwekkend vergezicht over de landbouwgronden van Zwijndrecht. Zij is van Edegem, haar vriend van Rumst. Toen ze hier een goeie tien jaar geleden kwamen fietsen, vielen ze voor het groen in de gemeente. “Dat is nu wel dubbel”, zegt ze. “Zodra de akkers achter ons bewerkt worden, krijgen we dat stof over ons. Onze dochters van 3 en 8 spelen buiten. Als de grond begroeid is, zou het gevaar minder groot zijn. Ik heb vandaag toch wat extra gras gezaaid.”
Er leeft nog iets bij wie in deze buurt woont: de waarde van hun huis. Dirk Herremans denkt eraan om zijn woning te laten schatten. Zo snel mogelijk. Ook Carolien vreest dat de waarde van haar huis zal kelderen. “Als onze bloedwaarden slecht zijn, dan is dat een ramp. Wij hebben geen kippen of moestuin: hoe kunnen wij onze levenswijze nog aanpassen zodat we niet langer PFOS opstapelen in ons lichaam? Alleen door te verhuizen, en wie wil hier dan wonen? Zwijndrecht heeft een slechte naam gekregen. En wij zitten dan nog in het noorden, het dichtst bij 3M.”
Mosselseizoen
Het is niet allemaal Apocalypse Now in dit diep noordelijke puntje van Zwijndrecht. In brasserie ’t Vlietje in de Neerstraat, op een olympische steenworp van de fabriek van 3M en vlak naast de E34, loopt het mosselseizoen van Kristel Maes (53) en Edmond Lesire (64) als een trein. Afgelopen zaterdag hadden ze hier tachtig man zitten, afgelopen zondag hetzelfde. “Onze spaarboek was door corona fameus naar beneden gezakt”, zegt Edmond, monneke voor de vrouwen. “Maar vandaag staan we er opnieuw een pak beter voor.”
Mon en Kristel hebben hun brasserie nu zeventien jaar. Voor het eerst krijgen ze opmerkingen over PFOS en de fabrieken die wat verderop de schouwen laten roken. “Maar de mensen blijven niet weg”, zegt Mon. “Ze zijn zelfs curieus hoe ons eten smaakt! En soms lachen ze ermee, ja. ‘Zeg! Die eieren komen toch zeker van hier, hé! Want van ergens anders moeten we ze niet hebben!’” En Mon moet er zelf smakelijk om lachen. Hij steekt het op zijn leeftijd. “Veel mensen hebben hier lang gewoond en zijn ook oud geworden. Het is anders met kleine kinderen thuis.”
In Zwijndrecht zijn inderdaad wel wat mensen 90 jaar en ouder geworden. Ook in de Neerstraat. Dan zal het misschien wel zo erg niet zijn, denken ze, hopen ze. Maar dokter Ronald De Deurwaerder, een orthopedisch chirurg met een praktijk in Zwijndrecht en voormalig inwoner van de gemeente, waarschuwt: “Toen ik in de jaren negentig les volgde aan de Uantwerpen, was er al een professor topografische geneeskunde die sprak over opvallend veel kankergevallen in Zwijndrecht. Volgens hem werden nergens anders in Vlaanderen meer darmkankers vastgesteld, en werden die veroorzaakt door de vervuiling van de haven.”
De dokter die nu elders woont, zegt dat hij dat nooit vergeten is, en heeft er toen zelfs zijn eetgewoonten door aangepast. “Op dat moment gingen wij onze groenten nog halen bij de lokale boeren. Daar zijn we thuis toch mee gestopt. Vijftien jaar geleden ging ik ook lopen in het bos achter wat nu Basic-fit Zwijndrecht is. Veel gezonde bomen zag je daar niet meer. Daar hing ook een geur die verre van aangenaam is. Op de duur was de stank zo erg dat ik niet meer door dat bos liep. Vandaag denk ik nog altijd dat het niet gezond is om in Zwijndrecht te wonen.”
Kogels in de grond
Toch denkt niemand eraan om de gemeente te ontvluchten en zijn leven elders opnieuw te beginnen. Niet in het noorden, niet in het zuiden. Niet in het oosten, niet in het westen. Niet in de cafés, de straten of de huizen. In de Torenstraat, waar tijdens de Tweede Wereldoorlog ooit een bom op een boerderij gevallen is – ook dat nog – houdt een vrouw van in de zeventig voet bij stuk. “Veel mensen wonen hier al tientallen jaren, hebben een leven lang groenten uit eigen tuin gegeten, en zijn nog altijd kerngezond. Waarom zouden wij weggaan?” Annick, de dochter van Mariette die vandaag in Antwerpen woont, zegt dat er geen mooiere gemeente is om terug naartoe te gaan. “Wij zijn van Zwijndrecht en daar zijn we fier op.” En ze verwijst naar de twee steuren in de vijver van haar ma, allebei 1,20 meter lang. “We hebben ze gekocht toen ze nog klein waren. Met de groei zal PFOS dan toch niks misdoen.” Zoon Alex zegt dat hij nog altijd met plezier het gras komt maaien van Mariette. Ook al vindt hij zo nu en dan een kogel in de grond. “Dat komt naar boven, zoals glas of steentjes”, zegt hij. “Ik heb er al veel gevonden hier.” “Je hebt ergens een stuk grond gekocht omdat je die plaats graag ziet”, vat Carolien van Zwijndrecht Gezond het samen. “En intussen voelt die plaats aan als een thuis. Dus ja: ik woon hier nog heel graag. En ik wil vechten om hier graag te kunnen blijven wonen. Zwijndrecht heeft zo veel voordelen: je zit dicht bij de stad Antwerpen, de tram komt tot hier, je krijgt een zo goed als gratis tramkaart van de gemeente en je zit dicht bij de natuur. Mijn vriend is fietser en mountainbiker. Hij wil hier niet weg. Een paar straten verder en je zit tussen de velden.”
Als het bij de Zwijndrechtenaar dan toch over verhuizen gaat, dan is het om mee te lachen. “Onlangs stond een spookdorpje in Schotland te koop”, zegt Carolien. “Dan sturen we dat in onze gemeenschappelijke Whatsappgroep door naar elkaar. Zeg, zou dat niks zijn? We hebben ook al gedacht om naar een bergdorpje in de Alpen te verhuizen. Maar misschien is het daar al even erg door de wax voor de ski’s die boordevol PFAS zit. Het zijn vooralsnog mopjes en ik hoop dat het bij mopjes blijft. Dat betekent dat voor ons een oplossing gevonden is, en dat we hier niet wegmoeten.”