Wat maakt hem zo eigentijds?

Alexander Roose, De vrolijke wijsheid. Zoeken, denken en leven met Michel de Montaigne, uitg. Polis, 2016, 240 blz., 19,95 euro, e-boek: 12,99 euro.

Wat is er toch met Montaigne?

Recent was er nog Koen de Sutters Montaigne-theatermonoloog. Ook geschreven door Alexander Roose, de auteur van ‘De vrolijke wijsheid. Zoeken, denken, en leven met Michel de Montaigne’. Zeker dertig boeken zijn er van en over Montaigne - die in 1592 overleed - in het Nederlands in de handel. Eentje heet ‘Speel ik met mijn kat of speelt ze met mij?’ Montaigne zag zichzelf niet als een filosoof maar als een ‘essayist’ iemand die met ‘probeersels’, ‘testen’, ‘proeven’ over het leven nadacht. Een werk dat nooit af was. Eén werk, één boek. Hij was van huis uit een jurist die in het parlement van Bordeaux zetelde en tussendoor ook het ambt van burgemeester van Bordeaux uitoefende. En die erg jong, op zijn zevenendertigste, die wereld achter zich liet en zich op de derde verdieping van een toren op zijn landgoed terugtrok om zich te bezinnen: wie ben ik, wat doe ik hier, in hoeverre ken ik mezelf, wat weet ik? Alexander Roose, docent Franse letterkunde aan de Universiteit Gent, moet bij Montaigne aan de film ‘Pulp fiction’ van regisseur Quentin Tarantino denken, aan de onverwachte mengeling van alles en nog wat. “Montaignes boek is net zo: een onverwachte mengeling van literatuur en filosofie, van het alledaagse en het verhevene, een ratjetoe van persoonlijke notities en citaten.“Montaigne leefde in een tijd van grote onrust, van religieuze twisten, van onzekerheid en angst. Hij wou greep krijgen op zijn gedachten, op zijn onrust. Op zijn ongrijpbare ‘ik’: “Er is evenveel verschil tussen ons en onszelf als tussen ons en de andere mensen.”

In die zestiende eeuw werd met de ontdekking van Amerika de wereld plots veel groter en bloedige twisten tussen katholieken en protestanten verscheurden Frankrijk. Tegelijkertijd verstoorden nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen de bestaande orde, denk aan de telescoop, een oog in de ruimte. In drie namen samengevat: Columbus, Luther, Galilei. Ook vandaag, zegt Roose, zijn de religieuze spanningen sterk en weet niemand wat de ontmoeting christendomislam zal brengen. De digitale revoluties, de sociale media, zetten onze wereld op losse schroeven. De globalisering brengt al evenzeer onrust. Om van het uitdijende universum maar te zwijgen.

Wat doet Roose?

Montaigne vergelijkt zijn boek - altijd los van toon - met fricassee, galimafrée (ragout van vleesrestjes) en ‘slecht samengevoegd inlegwerk’. Hij gaf het telkens opnieuw gecorrigeerd en aangevuld uit, in 1580, 1582, 1587 en 1588, en in 1595 volgde nog een postume editie. In het Nederlands telt het 1.500 bladzijden. Het roept om een begeleider. Onder de hoofdstukken ‘plicht’, ‘twijfel’ en ‘genot’ gidst Roose de lezer door dit oerwoud. Montaigne is uiterst bescheiden, hij geeft nadrukkelijk inzicht in de manier waarop zijn gedachten zich ontwikkelen en wie hem daarbij inspireert; je krijgt niet alleen een blik in zijn werkkamer, maar in zijn brein zelf. Geen wonder dat hij in zijn woelige tijd terechtkomt bij de oude stoïcijnen, de oude sceptici (Pyrrho van Elis) en de epicuristen. Hun uitspraken kerft hij ook in de dikke balken boven zijn hoofd. Bij het woord stoïcijn staat in Van Dale vandaag onder meer het woord onverschilligheid, maar voor Montaigne is dit een fel bevochten levenshouding, een activiteit, een gevecht.

Wat weegt het zwaarst?

Zijn afkeer van wreedheid en geweld. Vanuit die weerzin kun je een complete levenshouding opbouwen. Als jongen van vijftien maakte hij in Bordeaux een lynchpartij mee waarbij een hoge Parijse ambtenaar werd vermoord. 1872 - hij is dan 39 - is het jaar van de Bartholomeusnacht, het jaar dat de Franse katholieken beginnen met het stelselmatig uitmoorden van de protestanten (hugenoten). Met de wreedheid die de lezer van vandaag al te makkelijk herkent. Alexander Roose laat zien hoe de onpretentieuze levenszoektocht van een oude Fransman heel dicht bij de hedendaagse lezer kan komen. Hij toont een filosoof die niets verkondigt, en toch, of juist daarom, inspirerend werkt.

Duurzame ‘ragout van vleesrestjes’