Goed geschreven?

Pankaj Mishra?

Een Indiase essayist, historicus en romanschrijver die stilaan het imago van een rockster krijgt, vorige week trad hij nog op in Mechelen en Eindhoven. Mishra studeerde eerst handelswetenschappen en dan Engelse literatuur. Vanuit de stad Mashroba, een mondain oord in de Himalaya, begon hij vanaf 1992 in hoog tempo te publiceren, aanvankelijk vooral over Indiase problematiek. In 2000 verscheen zijn roman ‘De romantici’, in elf Europese talen vertaald, ook in het Nederlands. Met ‘De Boeddha in de wereld’ (2005), over de relevantie van het boeddhisme in deze tijd, en ‘Op de ruïnes van het imperialisme. De opstand tegen het Westen en het nieuwe Azië’ (2013), waarin ‘Europa leert zichzelf beter te begrijpen’, kende hij eveneens veel succes.

Rond ‘Tijd van Woede’ heerst al maanden sensatie want het heeft tot onderwerp de ‘angst en woede die onze maatschappij dreigen te ontwrichten’. “De mensen reageren met keuzes die irrationeel lijken en levensgevaarlijk zijn: zoals voor een Brexit, voor president Trump, voor het idee om de grenzen dicht te gooien”, zoals de flaptekst zegt. En we leven in een wereld waarin IS voor jonge mannen en vrouwen uit westerse democratieën een magneet blijkt te zijn. Mishra was in 2014 persoonlijk gechoqueerd toen Indiase kiezers, onder wie zijn eigen vrienden en familieleden, hindoe-chauvinisten aan de macht hielpen. Dat zette hem aan tot een analyse.

Hoe gaat hij te werk?

Een sleutelbegrip in dit boek is het woord ‘ressentiment’, wat volgens Van Dale betekent: ‘gevoel van vijandigheid wegens aangedaan of vermeend onrecht, meestal gepaard met verlangen om zich te wreken of die vijandigheid te doen blijken.’

Op zoek naar ressentiment gaat Mishra even boven de wereldgeschiedenis hangen en vindt die wrok ook bij de anarchisten-bommengooiers van rond 1900. Zij waren geïnspireerd door het werk van Michail Bakoenin (1814-1876) de grote tegenstander van Karl Marx. Mocht u dit wat vergezocht lijken, het kan nog verder: de ware held van dit boek is Jean-Jacques Rousseau (17121778), grondlegger van de Romantiek. Een van zijn vele aandachtspunten was ongelijkheid, een thema van alle tijden en alle plaatsen. Mishra stelt hem hier tegenover Voltaire: iemand van het establishment, vriend van koningen en keizers, en voor Mishra vooral een kapitalist; de schlemielige filosoof bezat zelfs een horlogefabriekje. Voltaire was de scherpe voorvechter van de Verlichting die zei: “Als het om geld gaat, belijdt iedereen dezelfde godsdienst.” Voltaire is de profeet van de ongelijkheid. Mishra veralgemeent, plakt aan elkaar wat in zijn module past en negeert alle tegensprekende fenomenen. Zo belanden we snel ‘in de buurt van een wereldwijde burgeroorlog’ of ‘een einde-dertijdensfeer’. Hij maakt lange zinnen met veel adjectieven waarin het onderwerp wel eens in het struikgewas van woorden kan zoekraken. Een willekeurig voorbeeld: “Nu vervreemde radicalen uit de hele wereld zich verenigen in gewelddadige, misogyne en seksueel perverse bewegingen lijkt D’Annunzio’s morele, intellectuele en zowel esthetische als militaire poging zich af te scheiden van een evident hopeloze samenleving een waterscheiding in de geschiedenis van ons heden: een van de vele verhelderende raakvlakken die we zijn vergeten.”

Biedt hij meer dan apocalyps?

Niet in het boek. In een interview met de Nederlandse auteur Joost de Vries zegt hij echter: “De menselijke ziel voedt zich niet met financiële plaatjes. Ik ben ervan overtuigd dat we een oud vocabulaire moeten terugvinden, en moeten spreken over dingen als de menselijke ziel. Niemand praat in het openbaar nog over spiritualiteit - dat doe je maar thuis, als niemand meeluistert - maar dat is een grote fout.”

De recente ‘aardverschuivingen’ leggen niet alleen de breuklijnen door landen bloot maar ook door ons innerlijke leven, staat in het voorwoord van dit boek. Voor deze inzichten is ‘Tijd van woede’ wel een forse omweg.