De rivier van het bewustzijn?

‘Oliver Sacks, De rivier van het bewustzijn’, vert. Otto Biersma en Luud Dorresteyn, uitg. De Bezige Bij, 2017, hardcover, 220 blz., met noten (een hobby van Sacks waarmee hij uitgevers gek maakte), bibliografie en register, 24,99 euro, e-boek:12,99 euro.

‘Een schitterend ongeluk’ is nog in de handel, live met vertaling op YouTube.

XXOliver Sacks is ook postuum nog in de weer?

Drie van zijn vrienden maakten een keuze van tien Sacks-artikelen die tot dan toe alleen in magazines waren verschenen. De wereldvermaarde neuroloog Sacks heeft aan de selectie tot kort voor zijn dood in 2015 meegewerkt. Onderwerpen zijn: het ontstaan van het leven, de betekenis van de evolutie en de aard van het bewustijn. De samenstellers verwijzen in hun inleiding naar de bekende tv-documentaire ‘Een schitterend ongeluk’ waarin zes coryfeeën uit verschillende disciplines samen aan tafel zaten. En wat bleek? Sacks was de enige die zich moeiteloos tussen alle disciplines bewoog: hij werd geboeid door de vraagstukken, opvattingen en problemen van alle wetenschappen. Die brede blik zit ook in dit boek. Het is een feest om met Sacks op stap te gaan: Sacks over onze perceptie van snelheid, de feilbaarheid van het geheugen, het geestelijk leven van regenwormen, de creatieve ik, iets misverstaan, de jonge Freud, de oude Darwin, om maar te zwijgen van ‘het scotoom’ in de wetenschap.

Valt er over Darwin nog iets te zeggen?

Sacks Darwinverhaal gaat over bloemen. Darwins hoofdwerk ‘Het ontstaan van de soorten’ verscheen in november 1859. Hij overleed in 1882. Algemeen wordt aangenomen dat de doodzieke oudere Darwin voor de rest van zijn leven wat doelloos door zijn tuin heeft gedoold. Sacks: “Niets is verder bezijden de waarheid.” Darwin bleef zeer ontvankelijk voor zowel kritiek als voor bewijzen die zijn theorie van de natuurlijke selectie ondersteunden. Hij publiceerde liefst vijf bijgewerkte versies van ‘Het onstaan’ en dook tegelijk onder in zijn uitgestrekte tuin met vijf broeikassen: “Een militaire basis van waaruit hij de sceptici bestookte met grote raketten vol bewijzen.” Gebaseerd op planten. Darwins botanische werk bestaat uit zes boeken en zeventig verhandelingen. Bijvoorbeeld over hoe de kleuren en de geuren van de bloemen zijn aangepast aan de zintuigen van insecten. Bijen zien geen rood, dus negeren ze rode bloemen. Hij aarzelde niet om vijf van zijn kinderen aan het werk te zetten om de vliegroutes van mannelijke hommels in kaart te brengen. Kort voor zijn dood diende hij nog een nieuw specimen van een orchidee in. Darwin moet je zien als een grote broer van Sacks. In het negende essay is de stroom van bewustzijn een beeld dat stamt van nog zo’n grote broer, de Amerikaanse filosoof en psycholoog William James (1842-1910), die zich afvroeg of het bewustzijn doorlopend was of uit aan elkaar geplakte momenten bestond. Film was er toen nog niet, hij dacht na over de zoötroop: een trommel waarin een opeenvolgende reeks geschilderde of geplakte afbeeldingen stond, bevroren plaatjes van bewegende dieren, acrobaten, groeiende planten, noem maar op. Draaide je aan de trommel dan zag je een gelijkmatig bewegend beeld. Wetenschappers bestudeerden daarmee de bewegingen van de dieren maar ook het gezichtsvermogen zelf. James dacht dat de hersenen in het bewustzijn identieke elementen aan elkaar smeedden.

Sacks kennende komen we dan heel snel bij de vraag hoe de hersenen met hun honderd miljard zenuwcellen werken, in fracties van seconden, in ‘hyperastronomische grootheden’. Sacks screent zoals altijd de huidige stand van het onderzoek in een bepaald vak en belandt dan weer bij James: “Onze voorbijgaande gedachten zwerven niet rond als ongetemd vee. Ze zijn van jou en dragen stuk voor stuk jouw brandmerk.” Meeslepend.

Wat is een scotoom?

Het uitvallen van een stuk van het gezichtsveld. Bij Sacks: het vergeten en negeren in de wetenschap. Voorbeeld: Aristarchus tekende in de derde eeuw voor Christus een stelsel waarin de zon het middelpunt van het universum was. Vijf eeuwen later kwam Ptolomaeus en die zette de aarde centraal. Die duisternis duurde 1400 jaar, totdat Copernicus orde op zaken stelde. Een scotoom? Sacks geeft in zijn laatste artikel tientallen voorbeelden en onderstreept het belang van de wetenschapsgeschiedenis. Een vak dat hij in dit boek beoefent. Magnifiek werk in tijden van georchestreerd geheugenverlies en nepnieuws.